* * *

...Ellinji ýyllaryň aýaklarynda kolhozçylar täze posýologa çykdylar. Peleň awçynyň köne ýurdunda, indi ejesinem ajala aldyryp, ýeke özi ýaşap ýören Zerkäkilede Omar daýysy öz ýanyndan ýer alyp berdi. Osman ikisi oňa bir özi girip çykar ýaly kiçiräjik, täze tipli, polly-potolokly, üsti şiferli jaýam salyp berdiler. Oba guramalaryndan haýyş edip, birden gaýdyp geläýse dagy diýen umyt bilen Gökbörä-de Zerkäkiliňki bilen ýanaşyk mellek alyp goýdular.
Aralarynyň golaý düşmegi Zerkäkili Annuşka bilen ýene-de ysnyşdyrdy. Iň bolmanda agşamaralaryna ol ikisi duşuşyp, gürleşip, derdinişip bilýärdiler.
Eýýäm üç-dört çaganyň enesi bolan Annuşka indi Zerkäkil bilen arkaýyn türkmençe gepleşip, düşünişip bilýärdi.
On ýyl bäri «gideýin, geleýin, gitjek, goýjak» diýip, gyzynyňam, giýewiniňem halys bizar-peteňlerini çykaran Roza, ahyry olary yrdy. Handurdynyňka gidip, onuň bilen ýörite hoşlaşyp geldi. Men indi seniň hakykatdanam Watanyňy küýsäp gaýdanyňy bildim. Düşündim. Çünki, men özümem hut şol güne düşdüm. Çölem bolsa, tokaýam bolsa şol ýurt meni çagyrýa, esasanam çagalygymyň geçen ýerleri düýşüme girip goýanok. Şonuň üçin, gitsemem öňki ýerimde-hä ýaşabilmen. Ojagaz jaýymy sataryn-da, çagalygymyň geçen ýerine ― Irkurtskä giderin. Ýöne, senden tapawutly ýerim ― gaçyp gidemok. Gaýdyp gelmenem diýemok. Nesibedir.
...Roza Handurdynyň özi bilenem, aýaly bilenem, indi ese-boýa galan çagalary bilenem, gujaklaşyp, mähribanlarça hoşlaşdy.
Annuşka welin ejesini goýbermejek bolup kän dyzady. Aglady. Eňredi. Boýnundan, egninden aslyşdy. Ahyram agzyndan: «Bor gyzym, jaýymy satyp onsoň geleýin» diýen sözi alyp goýberdi.
...Iki aýdan soň ondan hat geldi. Ol öz hatynda jaýyny satyp Irkutskä gidendigini, köne garyndaşlaryny, tanyş-bilişlerini görendigini, şol ýerde düşeginiň ýumşaýmagynyňam ahmaldygyny, ýöne, gaýdyp baraýmak hyýalynyň göwnünde ýok däldigini, agtyklaryny göresiniň gelip, ýüreginiň üzülip barýandygyny ýazýardy. Guda garyndaşlaryny, Handurdyny, oba adamlaryny, esasanam Zerkäkiliň ýagdaýlaryny soraýardy.
Emma ol barybir gaýdyp gelmedi. Ýüregi düşüşdimi ýa aýralyga öwrenişdimi soňabaka hatda hat ýazmasynam seýrekletdi.
Annuşka-da özüniň täze öýi, täze obasy bilen öwrenişdi. Türkmen dilini suwara öwrenip, milli eşige-de girensoň-a, ony ýerli gyzlardan tapawutlandyrar ýalam bolmady. Kakasy bilen ýakyn aragatnaşykda boldy. Resminama doldurmaly bolanda: «milleti» diýen ýerine «türkmen» diýip ýazdy. Pasportyna-da şeý diýip ýazdyrdy. «Kimiň gyzy» diýip sorasalar, Handurdynyň gyzy diýdi. Adyň näme diýseler: «Annagül» diýdi.
...Indi baş gahrymanymyz Zerkäkiliň halyndan habar alsak, o-da az-kem giňedi. «On bäş ýylyny garaşyp geçirdim, galan on ýylynam geçirin» diýmäni gowy görýär. Aman-esen şol ýyllary geçirjekdigine ynanýar.
Altmyşynjy ýyllaryň başynda Lagerleriň döwlet tarapyndan dolandyrylýan uprawleniýesiniň ýatyrylyp, Jenaýatkärleri düzediş dolandyryşyna öwrülmegi bilen köp zat üýtgedi. Iň bärkisi telim ýyl bäri sesi-üýni çykman ýören Gökböriden hat gelip ugrady. Zerkäkil muňa hamala Gökböri boşap gelençe boldy. Göwnüni götermek üçin, kakasyndan başgalaryň sag-aman girip-çykyp ýörendiklerini ýazdy. Iberen goşgularynyň gowşandygyny ýa gowuşmandygyny sorady. Gowuşmandygyny eşidibem, indiki hatynda: «Hiç, başga goşup iberäýerin. Men indi oňa ökdeledim...» diýip, ýazdy.
...Şol döwürler oba hojalygy urşuň salan kynçylyklaryndan mazaly aýňalyberipdi. Hatda täze pul çykarylyp, şol wagta çenli «Zähmet gün» düzgüni boýunça işläp gelýän kolhozçylara aýlyk berilip ugrapdy.
Şonuň üçin, Zerkäkil indi Gökbörä ýeke bir iýr-iýmiş däl, eýsem dükanlardan, bazardan satyn alyp, ýyly geýim-gejimlerem, şolaryň jübülerine salyp puljagazam iberip bilýärdi.
Oba hojalygy maşyn-traktor, her hili enjamlar bilenem belli bir derejede üpjün edilýärdi. Pagtany pagta bazarlaryna arabaly, majarly, hatda düýeli çekmeklik dagy daýhanlara ýat bolupdy.
Şeýle-de bolsa, Zerkäkilleriň obasynda bir ýerde, kolhozyň bagynda we bakjaçylyk brigadasynda, bir atlyk araba ulanylýardy.
Günlerde bir gün bagyň brigadiri gelip Zerkäkile:
― Şu gün baga baryp, arabakeş Pirli aga miwe ýygyşmalysyň ýene-de üç gyzyň kömege barjakdyr ― diýdi.
Pirli aga her gün diýen ýaly arabasyny miwelerden, gawundyr-garpyz ýaly bakja ekinlerden mas ýükläp, oba äkiderdi we köçeme-köçe aýlanyp, hojalyklara arzan bahadan satardy. Juda artyk gelse ertesi irden gidip, şäher bazaryna çykaraýmasam ýok däldi.
Gidişin-ä gyzlaryň hersi öýli-öýlerinden çykyp, garagörnüm ýerde ýerleşýän baga pyýada bardylar. Gaýdyşynam şeýtjekdiler. Emma arabakeş Pirli aganyň olary beýdip goýberesi gelmedi. «Ýadansyňyz, iň bolmanda, obaň çetine çenli bir äkideýin» diýdi-de, içi miweli tagta gapyrjaklary eýläk-beýläk süýşürişdirip, gyzlar oturar ýaly ýer etdi. Gowy jaýlaşansoň, özem ornuna geçdi-de, gamçysyny bulap goýberdi.
― Çü-üýf...
Bagdan çykybereniňde iki tarapam şora bilen ýandakdan doly kiçiräjik salma bardy. Şol wagta onuň içinde suw ýokdam welin, bolaýanda-da, bagyň ileri ýüzündäki bakjaçylyga Pirli aga özüniň ýeke at goşulan arabasy bilen gyşyn-ýazyn ýükl-u-ýüksiz, hem eýläk, hem beýläk, hiç bir kynçylyksyz geçer ýörerdi.
Emma nätjek? «Boljak işe çäre ýok» diýenleri. Ýogsam ýabam-a bir sähel zatdan ürküp, çarpaýa galyp duran janawar däl.
Ol boýnuny sallap ýapdan geçdem welin, edil, ýerden çykan ýaly bolup, bir ganjygyň yzyna düşüp ýören, üç sany, ululy-kiçili, akly-garaly it peýda boldy. Olar arabadan ürkdilermi ýa olary görüp ýalta ýabynyň huşy başyndan uçdumy, turdy bir topalaň. Itler-ä «alawagyrdy» bolşup, arabanyň aşagyna doldular. Bir-ä derrew «waňkyryp» çykdy-da, özüni ýabynyň üstüne zyňdy. Şo-da ýalta ýaba ýeterlik boldy. Bir silkende arabany ilki çepe, soňam saga zyňdy. Araba gyşarylyp, ýabyň raýyşyna ýaplandy-da, soň ýene dikeldi. Içi miweli gapyrjaklar dumly-duşa pytrady. Içindäki miweler döküldi. Gyzlaryň hersi bir ýana zyňyldy. Pirli aga aýagynyň üstüne dik düşdimi nämemi, badyny saklap bilmän, esli ýere barýança gamçysyny çommaldyp, «tüwdürilip» gitdi. Ýöne döwülen-ýenjilen ýeri bolmady. Käbir ýerleriniň sypjyrylandygyny käbir ýerleriniňem çalarak agyrandygyny hasap etmeseň, gyzlaryňam Zerkäkilden öňňesi o beladan sag-aman sypdy. Zerkäkil bolsa arabanyň aşagyna düşdi. Ýaňadandan bat alan arabanyň daşy demir gurşawly tigri ejizje göwräniň oňurgasyndan ýöräp geçdi. Şol wagt aýal-gyzlaryň günortan çaý içen käselerini bilguşaklaryna orap, billerine daňmak edähetleri bardy. Iň ýamanam ana, şol käse oňurga bilen tigriň aralygynda galdy.
Ýaby arabany alyb-a gaçmady. Ho-ol ýere bardy-da, eden işine ökünýän ýaly ýüzüni sallap duruberdi. Arasynda birki ýola dagy gaňrylyp, hereketsiz ýatan Zerkäkile seretdi.
Gyzyň ýatyşy iňňän gözgynydy. Ol hatda çabalanybam, «hyk-çok» edibem bilmeýärdi.
Onuň bu bolup ýatyşyny görüp, beýleki gyzlar erbet gorkdular.
Pirli aga olardanam beter gorkdy.
Ol derrew arabany aýlap, Zerkäkiliň ýanyna getirdi. Içinde gaçman galan zatlaram aýryşdyrdy. Daş-töwerekden gökmi, gurymy, eline ilenje ot-çöplerini arabanyň içine atyşdyrdy. Gyzlaram şeýtdiler. Guşaklaryna, ýaglyklaryna çenli çözüp, arabanyň içine ýazdylar. Soňam iňňän seresaplyk bilen Zerkäkili şol zatlaryň üstüne ýatyrdylar. Pirli aga ýerine geçensoň, gyzlara:
― Men şähere gitdim. Doktora. Siz şu ýerden göni kontura baryň-da, guramalardan kim bolsa, bolan işi aýdyň... ― diýdi.
...Ol Zerkäkili ynjytmazlyk üçin arabany gatam sürmedi. Onçakly ýuwaşam gitmedi. Iş wagty gutaryberende şäher hassahanasynyň howlusyna girdi.
Arabanyň içinde ýatan hassa gözleri düşenden hekimlerdir şepagat uýalarynyň barysy bardy çozup.
Göz açyp-ýumasy salymyň içinde gyzy zemmere ýükläp, binanyň içine saldylar. Derhal rentgenden geçirdiler. Öýüne ugrajak bolup duranlaram eşiklerini çykaryşyp haýdan-haý işe girişdiler. Eýýämhaçan öýüne gidenleri jaň edip yzyna çagyrdylar, yzlaryndan maşyn iberdiler. Gyssagly suratda edilen analizleriň, rentgenleriň esasynda maslahat geçirdiler. Operasiýa etmelimi ýa dälmi, diýen soragyň üstünde kelle döwdüler. Ahyram ýaranyň agyrlygyny, ýerli enjamlaryň beýle operasiýany amala aşyrardan ejizdigini göz öňüne tutup, Aşgabatdan samolýot çagyrmaly, diýen netijä geldiler. Şeýle hem etdiler.
Şol gijäniň özünde Aşgabatdan «dikuçar» gelip, Zerkäkili alyp gitdi.
Bu gezegem onuň ýany bilen iň ýakyn hossary hökmünde Omar gitdi. Gyzlar oba habar ýetirenden, ol golaý goňşusy mekdepde mugallym bolup işleýän Berdi okudyjydan özüni motosikli bilen şähere taşlamaklygy haýyş edipdi we tä «dikuçar» gelýänçä Zerkäkiliň başujuny alyp oturypdy. «Öňki gören jebir-jepalaryň, çeken hupbatlaryň azmydy, munyň näme diýsene... Beýderi ýaly seň Hudaýyň öňünde näme günäň bar, jan ýegençim...» diýip, hamsygdy.
Ol muny tas, içinden aýdanam bolsa ýa eşitdi ýa-da duýdy, Zerkäkil şol derde uçraly bäri şonda ilkinji gezek dillendi.
― Beý diýme, Omar daýy. Hudaýdan nägile bolma. Ölmän galanyma şükür... Böri bilen görüşmäne mümkinçilik goýanyna şükür. Men ondan razy...
...Şondan soň ol tä Aşgabada gelýänçä dilinem ýarmady, gözünem açmady.
Ol ýerde-de Omara onuň ýagdaýynyň öwerlikli däldigini aýtdylar. Şol mesele boýunça topar yzyna topar döretdiler. Moskwadan ökde wraçlary çagyryp, has giňişleýin maslahatlaram etdiler. Emma, oňyn bir netijä gelip bilmediler.
Daşary ýurtlaryň birinde şeýle syrkawy bejerip boljak hekimem, däri-dermanam, gerekli enjamlaram barmyşyn, ýöne, çykdajysy ulumyşyn, onda-da gyzyl pul bilen hasaplaşmalymyşyn. Onça pul bolsa syrkawyň öz-ä beýle-de dursun, çynmy, ýalanmy, belli däl welin, hatda hökümetiň özünde-de ýokmuşyn.
Ahyram: «Bejergä degişli däl» diýen netijä geldiler. «Ömürlik maýyp» diýen anyklama goýdular.
Şeýle-de bolsa Zerkäkili baran ýerinde inçe tama bilen ýene üç ýyl sakladylar. Türkmen-sowet medisinasynda açyş etmek, üstünlik gazanmak umydy bilen, hertaraplaýyn barlaglar geçirdiler, synaglar alyp bardylar, hatda hem gündogar, hem günbatar halk medisinasynam ulanyp gördüler. Emma oňyn netije alyp bilmediler. Özleri ýadap, özleri goýdular. Üç ýyldan soň, iň bolmanda, galan ömrüni bir rahat, açyk howaly ýerde geçirsin, arassa howadan dem alsyn, diýen niýet bilen, Pöwrizedäki sagaldyş sanatoriýalarynyň birine geçirdiler.
Ol ýerde-de ökde hekimleriň gözegçiliginde iki ýyl ýatansoň, ondan:
― Öý şertinde sereder ýaly hossaryň barmy ― diýip, soradylar.
Zerkäkil uludan demini aldy-da:
― Bar, ýöne ol örän uzakda ― diýdi.
― Eýle bolsa, biz seni hemişelik şu ýerde, döwletiň garamagynda galdyrmaly borus... ― diýdiler.
Zerkäkil başyny ýaýkap, kiçijik ganatlaryny galkyjaklatdy. Öňkülerine düýbünden meňzemeýän garamtyl dodaklaryny çommaltdy.
― Ýok, ýok! Bolmajak bolsa meni bu ýerde mundan artyk saklamaň. Basym hossarym gelmeli. Ýatan ýerimde bolsa-da men ony garşy almaly. Oňa çenli maňa garyndaşlarym serederler. Obamam sereder. Olaryň hemmesi meniň hossarlarym...
― Onda, ýakyn günlerde şolaryň haýsy gelse-de, bizi görmän gitmesin.
Dodaklar bu gezek has uzyn çommaldy.
― Bo-o-or...
Ýakyn hossar hökmünde hekimleriň ýanyna Omar girdi. Ol öz ýegençisini bu ýerde hemişelik galdyrmajakdygyny, alyp gitmäge taýyndygyny aýtdy.
...Getirendäkileri ýaly Zerkäkili äkidenlerinde-de dikuçar bilen alyp gitdiler. Raýon hassahanasyndan oba çenli bolsa «tiz kömek» gitdi. Oňa üstünde hem ýatar ýaly, hem dik oturar ýaly, öýe salyp, daş çykarmak amatly bolan tigirçekli, arkasy galyp düşýän, ýaýjykly krowadam berdiler.
Omar ýegençisini öz jaýlarynyň birine saljak boldy. Emma, Zerkäkil oňa göwnemedi. «Öz öýümde bolaýyn. Birden, Böri geläýse dagy öňünde bolaýyn ― diýdi. Görme-görşe ilki bolup Annuşka geldi. Zerkäkili gujaklady. Ogşady. Tiz wagtdan kiçijik öýüň içi-daşy adamdan, çaga-çugadan doldy.
Güýzüň güni bolsa-da entek howa maýyldy. Şeýle-de bolsa, Osman derhal peç gurdy. «Basym gyşam düşer, goý, taýyn bolup dursun...»
Gelen gününden başlap, Zerkäkiliň nahar-şor, çaý-suwuna-ha Annuşka seredip başlady. Asyl, goňşy-golamlar her gezek üýtgeşik bir zatjagaz bişirseler dadymlyk diýip, bir okarajyk çagalaryndan iberdiler durdular. Sygyrlary guzlaýsa dagy, obanyň o çetinde bolsalaram bir käsejik «owuz süýt» getirip bermäge ýaltanmadylar.
Hajat üçinem obada ärini, öýlenmedik iki ogluny urşa aldyryp, ýeke özi oturan, altmyş ýaşlaryndaky çal saçly garaýagyz, gözleri ýanyp duran süňňi sagat Mähri daýzany eneke tutundy. Öňem ýeke özi içi gysyp oturan daýza muňa örän begendi. Kem-kemden öwrenişdi-de, asyl ýanyndanam aýrylmady. Gürrüňçil bolansoň Zerkäkilem oňa tiz öwrenişdi.
Annuşka mekdep direktoryndan haýyş edip, hasapdan çykarylan bir stol bilen iki sany oturgyç aldy. Kem-käs ýerlerini mekdebiň ussasy Meret ussa bejertdi. Reňkletdi. Gowy guransoňam ýalpyldadyp getirip, Zerkäkiliň krowadynyň gapdalynda goýdy. Zerkäkil indi onuň üstünde çäýnek-käselerini, içi naharly ýa nahardan boşan okaralarydyr jamlaryny, iň bir esasy zadam goşgy ýazýan kagyzdyr galamlaryny goýýar. Islän wagty elini uzadyp alaga-da ýazybermeli.
Ol indi Mähri daýzanyň berýän gürrüňleriniň esasynda kiçiräk kyssalaram ýazyp ugrady. Ýöne, onuň üçin öz döredijiliginiň özeni Gökbörä ýazýan goşgulary bolmagynda galýar.