Aşgabat Keramatly Ärsagyñ şäheri
Giriş
XXI asyrda Aşgabat dünýäniň iň owadan, adamlaryň ýaşamagy üçin has kämil hem-de has oňaýly şäherleriniň birine öwrüler.
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy
Türkmenleriň paýtagt şäheri bolan Aşgabat Köpetdagyň dag gerişleriniň we Garagum çölüniň aralygyndaky düzlükde ýerleşýär. Aşgabadyň welaýat merkezleriniň hemmesine diýen ýaly deň aralykda ýerleşmegi onuň belläp geçmeli esasy aýratynlygydyr. Şäheriň amatly ýerde ýerleşmegi, demirýol aragatnaşygynyň ir ýola goýulmagy onuň diňe bir esasy dolandyryş merkezine däl-de, eýsem, Türkmenistanyň iri söwda-senagat merkezine öwrülmegine mümkinçilik beren ýagdaýlardyr.
1991-nji ýylyň Garaşsyzlyk aýynyň 27-sine Aşgabat şäheri garaşsyz Türkmenistan döwletiniň paýtagtyna öwrüldi. 1995-nji ýylyň Bitaraplyk aýynyň 12-sine bolsa ol Bitarap döwletiň paýtagty hökmünde tanalyp ugraldy. Şol gün Birleşen Milletler Guramasy Türkmenistanyň Bitaraplyk derejesini resmi taýdan ykrar edipdi. «Türkmenistanyň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy BMG-nyň «Müňýyllygyň Assambleýasy» diýen maslahatynda eden çykyşynda: «Bitaraplyk munuň özi tebigydyr we milletiň bütin içki ruhy gurluşynyň yzygiderli ösüşiniň netijesidir, ýaş döwletiň daşary syýasat ugrunyň halkara syýasy meýdandaky öz ornuna düşünmek bilen türkmeniň daşarky dünýä garaýşynyň taryhy däpleriniň bir bütewi akaba goşulmak ugrunyň netijesidir»(1) diýip belledi.
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy ýurduň binagärleriniň öňünde Aşgabadyň – Bitarap döwletiň paýtagtynyň derejesine laýyk gelmegi üçin, dünýäniň iň owadan merkezleriniň birine öwürmegiň wezipesini goýdy. Hut Türkmenistanyň Prezidentiniň özüniň ýolbaşçylygynda işlenip taýýarlanylan taslamalar esasynda, Aşgabadyň az döwrüň içinde «Aziýanyň dürüne» öwrülmegi gazanyldy. Şäher özüniň täze gurlan dolandyryş, senagat, medeniýet we ýaşaýyş jaý ulgamlarynyň gözelligi bilen göreni haýran galdyrýar. Häzirki Aşgabadyň binagärçiligi türkmen binagärçiligine we döwrebap şäher gurluşygyna mahsus bolan iň gowy däpleri özünde jemleýän aýratynlyklar bilen tapawutlanar.
Biziň gözümiziň alnynda täze şäher – gelejegiň şäheri dünýä inýär. Ýöne Aşgabat birden döräýmedi. Mähriban şäheriň her bir garyş ýeri henize çenli ýazylmadyk gadymy taryh baradaky şaýatnamalardan doly. Aşgabadyň XX asyrdaky taryhy barada azda-kände maglumat bar hem bolsa, onuň gadymyýetine degişli käbir makalalardan başga bütewi bir iş ýazylmady. Onuňam sebäbi patyşa goşunlary tarapyndan, 1881-nji ýylyň Türkmenbaşy aýynda, şäheriň «adybir Ashabad obasynyň golaýynda» düýbüniň tutulandygy hakdaky maglumatyň indi ýüz ýyldan gowrak wagt bäri biziň boýnumyza dakylyp gelinmegidir. Bu sene sowetler zamanynda ýeke-täk dogry sene hökmünde ykrar edilensoň, Aşgabat şäherine bagyşlanylyp çykarylan neşir önümleriniň ählisinde şu maglumat öňe sürülýärdi(2).
Bu neşirleriň sebäpkärleri arheologlaryň, taryhçylaryň we dilçi alymlaryň eden açyşlaryndan bihabar bolan-a däldirler-dä? Beýle däl bolsa gerek. Baryp 1915-nji ýylda E.Teýle diýen alymyň Aşgabatda çap edilen işinde Aşgabadyň töweregindäki gadymy obalaryň we mazarystanlyklaryň onusy hakda gürrüň berilýär(3). 1955-nji ýylda bolsa akademik A.A.Roslýakowyň hut Aşgabadyň we onuň töwerekleriniň gadymy ýadygärlikleri hakyndaky çyzgylardyr suratlar bilen bezelen giňişleýin makalasy çap edilipdi? Bu alymyň ýolbaşçylygynda, b.e. öňki III müňýyllykdan başlap, b.e. XIX asyryna çenli wagt aralygyna degişli ýurdumyzdaky 108 sany ýadygärlik öwrenilipdi.(4)
Belli dilçi alym A.Poseluýewskiý we arheolog A.A.Maruşşenko dagy hem Aşgabadyň gadymy şäherdigini nygtapdyrlar. Ýöne 1957-nji ýylda A.Babaýewiň we Z.Freýkiniň (Aşgabatda), W.B.Žmuýdanyň (Moskwada) şol bir «Aşgabad» diýen at bilen neşir edilen kitaplarynda bu maglumatlara üns berilmändir. Şondan iki ýyl geçenden soň, belli taryhçy S.G.Agajanow öz ýazan makalalarynyň birinde, Aşgabadyň gadymy oturymly ýer hökmünde (arakesmeleri hem hasaba alanyňda) iki müň ýyldanam gowrak wagt bäri adygyp gelýändigini açykdan-açyk nygtap belledi.(5)
Iň bir gyzykly ýeri-de A.Babaýew bilen M.Şneýeriň «Turkmenowedeniýe» žurnalynyň (Aşgabat, 1930, – №XI) maglumatlary esasynda Aşgabat şäheri hakda söz açyp, onuň 1881- nji ýylda tarpdan düýbi tutulandygy hakynda belläp geçmekleridir. Žurnalyň şol sanynda bolsa şäheriň merkezine telefon simini geçirmek üçin çukur gazylanda, gadymy suw geçirijisiniň üstüniň açylandygy barada hem habar berilýär. Onuň üstesine-de, bu ýazarlar Aşgabadyň taryhyndanam söz açmaga synanyşýarlar.(6) Olar 1881-nji ýylda şäheriň düýbüniň tutulandygy hakda gürrüň berip: «Arheologlar, takmynan, iki müň ýyl mundan ozal Aşgabadyň häzirki ýerleşen ýerinde henize çenli näbelli bolup gelen şäheriň bolandygyny subut edýärler» diýip, sözleriniň üstüne goşýarlar.(7) Bu setirlerden bolsa olaryň öz pikirlerine garşy gidýändikleri görnüp dur. Ýöne olary tankyt etmegiň geregi ýok, sebäbi ol döwürde merkeziň resmi taýdan kabul eden senesini üýtgetmek kyn zatdy. Soňra, garaşsyzlyk zamanynda şu setirleriň ýazary(8), taryhçy M.Durdyýew(9) binagär R.Myradow(10) dagy şäheriň adynyň asyl manysyna ýalňyş garaýyşlaryň bolşy ýaly, onuň esaslandyrylan senesi baradaky maglumatlaryňam nädogrudygyna birnäçe gezek okyjylaryň ünsüni çekdi. Aşgabady antik döwründe ýüze çykan şäher hasaplaýan O.A.Hajyýewa hem 1986-njy ýylda bu şäheriň käbir binagärçiligi boýunça goran alymlyk dissertasiýasynda, onuň düýbüniň tutulan senesine täzeden seredilmelidigini aýratyn belläpdi.(11) Ýöne aýry-aýry taryhy öwrenijiler hünärmenleriň getirýän ähli maglumatlaryny ret edýärler. Mysal üçin, 1999-njy ýylda neşir edilen «Туркменистан сегодня и завтра» atly salgynamada: «Paýtagtyň düýbi 1881-nji ýylda tutuldy...» diýilýär.(12) Ynha, ýene bir mysala ýüzleneliň: «1881-nji ýylda düýbi tutulan şähere oňa ýanaşyk obanyň – Ashabadyň ady dakylypdyr».(13) Bu sözler ýaňy-ýakynda (2004ý) neşir edilen suratlar ýygyndysyndan alyndy. Görnüşine görä, Aşgabady gadymylygyndan mahrum ediljek bolunýana meňzeýär. 1881-nji ýyl – ine bar bolany! Haçana çenli biz 1881-nji ýylda patyşa hökümeti tarapyndan esaslandyrylan «söýgi şäheri» hakdaky ertekileri diňläp gezmeli?! Biz patyşa hökümetiniň şäheriň soňky gurlan bölegini abadanlaşdyrmak boýunça alyp baran uly işlerini inkär etmek islemeýäris, ýöne şol bir wagtyň özünde hem şäherimiziň XIX asyrda esaslandyrylan diýlip hasaplanmagy bilenem düýbünden ylalaşmaýarys. Öz taryhymyza sowuk-sala çemeleşmegimizi bes etmegiň wagty ýetdi. Biz XX asyryň aýagynda Garaşsyz we Bitarap Türkmenistanyň paýtagtyna öwrülen şäheriň düýbüni gadymy döwürlerde tutan ata-babalarymyzyň hatyrasyny belent tutmalydyrys.
Edebiýatar
1. Niýazow S. Turkmeny, Turkmenistan, mir: tysýaçeletiýa i XXI wek, swýaz wremen i siwilizasiý. ㅡ Aşhabad, 2000. ㅡ S.46-47.
2. Ahundow A. M. Aşhabad ㅡ wçera, segodnýa i zawtra. Aşhabad: Znaniýe, 1981. ㅡ S.6; Aşhabad (bukled) ㅡ M., B.G.; Babaýew A.,Şneýer M. Znakomtes, Turkmenistan. ㅡ Aşhabad: Turkmenistan, 1981. ㅡ S.31; Babaýew A.,Freýkin Z. Aşhabad (geografiçeskiý oçerk). ㅡ Aşhabad: Turkmensk. gos. izd-o,1957. ㅡ S.21, Batyrow A.,Freýkin Z. Aşhabadu ㅡ 100 let ㅡ Aşhabad: izd-wo ''Turkmenistan'', 1980 ㅡ S.20; £muýda W.B. Aşhabad. ㅡ M.:Gos. izd-wo geogr. liter-ry, 1957. ㅡ S.18; Kaganowskaýa T. Staryýe i nowyýe ulisy w Aşhabade//Pamýatniki Turkmenistana. Aşhabad, 1981. ㅡ No.2. - S.9; Hronika istorii Aşhabada (1881-1975g.g.)/Sost. T.Guşina, G. Melikow, W. Mogilewes. ㅡ Aşhabad: Ylym, 1981. - S.9-10.
3. Teýle E. Spisok nahodýaşihsýa w Zakaspiýskoý oblasti razwalin, peşer, kurganow i dr. pamýatniow stariny. ㅡ Protokoly Zakaspiýskogp kru£ka lýubiteleý arhologii i istorii Wostoka. ㅡ Aşhabad, 1915. ㅡ Wyp. 1. S.-39-40,47.
4. Roslýakow A. A. Melkiýe arheologiçeskiýe pamýatniki okrestnosteý Aşhabada//Trudy ÝUTAKE. ㅡ Aşhabad: Izd-wo AN TSSR, 1955. ㅡ T.V.ㅡ S.71-132.
5. Agad£anow S. Drewen li naş Aşhabad //weçerniý Aşhabad.-12.02.1959.
6. Babaýew A., Freýkin Z. Ukaz. rab. ㅡ S.18-19.
7. Babaýew A., Şneýer M. Ukaz.rab.-S.33.
8. Gundogdyýew O. Tak, skolko £e let Aşhabadu//Weçerniý Aşhabad.-3.07.1992; On £e. Gorod bo£estwennogo Arsaga//Neýtralniý Turkmenistan ㅡ 25.06.2004.
9. Durdyýew M. Çto w imeni twoýem//Neýtralnyý Turkmenistan. ㅡ 26.07.1996.
10. Muradow R. Aşhabad: gorod-lýubow-sudba.ㅡ Aşhabad: Turkmen Press, 1996.-S.37-38.
11. Had£iýewa O. A. Arhitektura Aşhabada. ㅡ Aşhabad: Ylym, 1995.-S.24.
12. Ataýew M. A. Turkmenistan segodnýa i zawtra (sprawoçnik). ㅡ Aşhabad, 1999.-S.27.
13. Aşgabat. Stolisa nezawisimogo neýtralnogo Turkmenistana (fotoalbom). Aşhabad, 2004.-S.36.
Aşgabat keramatly Ärsagyñ şäheri (Ö. Gündogdyýew)
-
Panturkist
4 years ago
- Serhede in yakyn $aher.
Jeksparro 4 years ago- AGABADYŇ TARYHYNYŇ GADYMY SAHYPALARY
Eger harabalyklara dil bitsedi, onda gadymy wakalar göz öňümizde janlanardy.
Ibn Sina (XI asyr)
Baryp gadym zamanlarda Köpetdagyň eteklerine adamlaryň nazary düşüpdir. Günorta Türkmenistanyň medeni ösümlikleriň dörän dünýä merkezleriniň biri bolandygy birmahal subut edildi. XX asyryň 20-nji ýyllarynda akademik N.I.Wawilow Türkmenistanyň ilkinji ekerançylaryň watanydygyny aýdypdy. Soňky ýyllarda geçirilen gazuw-agtaryş işleri bolsa bu çaklamanyň dogrudygyny tassyklady.
Köpetdagyň gerişleri bilen Garagum çölüniň aralygyndaky düzlükde neolit eýýamynda, ýagny, b.e. öňki VI müňýyllykda gadymy ekerançylyk obalary peýda bolupdyr. Şol döwrüň adamlary bu ýerde palçykdan jaý salmaga başlaýarlar. Bu synanyşyklar binagärçilik – jaý gurluşygy boýunça ilkinji synanyşyklar hasap edilýär. Şonuň ýaly-da, olar bugdaý ösdürip ýetişdiripdirler we haýwanlary eldekileşdiripdirler. Ýurdumyzyň günortasyndaky bu eýýama degişli ýadygärlikleriň hemmesi Aşgabatdan 20 km demirgazyk-günbatarda ýerleşen gadymy Jeýtun obasynyň ady bilen atlandyrylýar. «Jeýtun medeniýetine» (Bütindünýä arheologik sözlüge ol hut şu at bilen girdi) degişli gadymy obalar Gökdepäniň golaýyndan hem tapyldy (Çopandepe, Pessejikdepe we beýlekiler).
Bu gadymy obalaryň hemmesi hem Aşgabatdan beýle bir uzakda ýerleşenoklar. Pessejikdepedäki ybadathanadan adamlaryň, haýwanlaryň we ş.m. zatlaryň şekillerini alamatlandyrýan diwar nagyşlarynyň tapylmagy hasam gyzyklydyr. Pessejikdepeden tapylan suratlar Çatalguýukdan (Türkiýe) tapylan suratlara garanda has gadymy hasaplanylýar we bu günki gün olar dünýädäki iň gadymy suratlardyr.(14) Jeýtun medeniýetine degişli ähli ýadygärliklerde dänäni külkelemek üçin ulanylan gurallaryň, Jeýtunyň özünde bolsa çakmak daşyndan ýasalan päkileri bolan agaç oraklaryň we däneli ösümlikleriň galyndylarynyň tapylmagy gadymy ekerançylykdan habar berýär. Bu tapyndylaryň hemmesi Oksford uniwersitetiniň barlaghanasynda jikme-jik derňew edildi. Alnan netijeler jeýtunlylaryň bugdaýyň gögerşe uýgunlaşdyrylan birnäçe görnüşlerini: ýalaňaç däneli bugdaýy we çörek bugdaýyny ösdürip ýetişdirendiklerine anyk şaýatlyk edýär. Eýýäm b.e. öňki III müňýyllykda türkmenleriň ata-babalary bu günki gün «Ak bugdaý» adyny alan bugdaýyň ýokary hasyl berýän görnüşlerini oýlap tapypdyrlar.(15) Şonuň üçin, Beýik Serdarymyz Saparmyrat Türkmenbaşy ylmy barlaglara esaslanmak bilen mukaddes Ruhnamada: «Taryhy maglumatlar maňa ak bugdaýyň ilkinji watanynyň Türkmenistandygyny düşündirdi. Bäş müň ýyl mundan ozal Änewiň düzlüginde ýetişdirilen ak bugdaýyň tohumy tapylan bolsa, biz «Türkmenistan – ak bugdaýyň Watany!» diýip, arkaýyn aýdyp bileris»(16) diýip ýazýar.
Köpetdagyň dag etek zolagyna degişli ýerler kiçeňräk dag çeşmeleri we derýajyklary arkaly suwarylypdyr. Arheologlar G.N.Lisisina we W.I.Sarianidi: «Ýaz gelip, ýagyş ýagmaga we daglardaky garlaryň eremäge başlaýan döwründe bu derýalar suwdan dolup, gyrmançalary akdyryp alyp gaýdyp, silleriň döremegine sebäp bolýarlar. Sil suwlary düzlüge baryp ýetende, tekiz takyrlyk bolan giň meýdanlara ýaýylýarlar we ösümlikleriň ýaşamagy we iýmitlenmegi üçin zerur bolan kaliý-duzlary bilen topragy baýlaşdyryp, ýukajyk gyrmançaly gatlagy emele getirýärler. Ygalyň az ýagmagy sebäpli bu duzlar topragyň aşaky gatlaklaryna siňip gitmeýär. Şonuň üçinem gurak howaly ýurtlaryň topraklary, adatça, aram zolagyň topraklaryna garanda has köp hasyl berýärler. Talaba laýyk suwarylynda toprak örän bol hasyl eçilýär we çylşyrymly zähmeti talap etmeýär. Şu ýagdaý hem hut şu ýerde gadymy oturymly ekerançylyk obalarynyň döremegine sebäp bolupdyr»(17).
Ekinler daglardan akyp gaýdan derýalaryň giň joşgunlarynyň emele gelen ýerlerindäki takyrlyklara ekilipdir. Suwy ýörite galdyrylan çilleriň kömegi bilen gabap, emeli kölleri döredipdirler. Suw siňenden soň, ýumşan topraga däneli ösümlikleriň tohumlaryny atypdyrlar we topragy dörüpdirler. Ýeri suwarmagyň bu usuly ýönekeýligine garamazdan, urugyň ähli agzalarynyň gatnaşmagyny talap edipdir. Bu döwürde Köpetdagyň dagetek zolagy tutuşlygyna uly bolmadyk obalar (Namazdepe, Altyndepe, Ulugdepe), ekerançylyk ýaýlalary bilen gurşalypdyr.
Aşgabadyň töwereklerini Aşgabat, Köşi, Garasuw, Bagyr, Änew ýaly kiçeňräk derýalaryň birnäçesi suw bilen üpjün edýär. Olaryň hemmesi daglaryň düýbünden çogup çykyp, ýerasty suwlardan gözbaş alýar. Çaksyz beýik bolmandygy we jöwzaly Garagum çölüniň golaýynda ýerleşendigi sebäpli, Köpetdagda buz gatlaklary we gyşyn-ýazyn eremän duran garlar bolmaýar. Şonuň üçinem, bu ýerde uly derýalar ýok. Derýajyklar we çeşmeler bolsa bol suwly bolmandyr. Bu ýagdaý gadymy obalaryň daş görnüşlerine öz täsirini ýetirip, olaryň kiçeňräk bolmaklaryna we suw akabasynyň boýunda ýerleşmeklerine sebäp bolupdyr.(18)
Bu ýerde bar zadyň gözbaşy – suw! Suw barmy – ýer hasyl berýär, ol akmasyny bes etdimi – ýaşara başga ýer gözläber. Hut «Jeýtun medeniýetine» degişli obalaryň ýitip gitmegine-de şu ýagdaý sebäp bolupdyr. Adamlar gurap galan derýalary, kärizleri, öz watanlaryny taşlap gitmäge mejbur bolupdyrlar. Ilkinji ekerançylaryň ýaşan ýerleridigine garamazdan, Aşgabadyň töwerekleri ilatynyň köplügi bilen tapawutlanmandyr. Oňa-da suw baýlyklarynyň çäkliligi sebäp bolupdyr.
Häzirki Ruhabat etrabynyň çäklerinde ýerleşýän köp obalaryň ýaşaýjylary b.e. öňki II müňýyllykda gündogara – Tejen, Murgap ýaly uly derýalaryň boýlaryna tarap süýşýärler. Alymlaryň käbiri, munuň şeýle bolmagyny, guraklyk döwrüniň başlanyp, suw ýetmezçiligi sebäpli, taýpalaryň bir böleginiň bu ýerleri terk etmäge mejbur bolandyklary bilen baglanyşdyrsalar, käbiri bolsa ilatyň sanynyň çalt köpelip, dag etek zolakda ekerançylyk bilen meşgullanmagyň ykdysady mümkinçilikleri bilen bir ýere sygyşmazlygy zerarlydyr diýip düşündirýärler(19).
Biz eneolit we bürünç eýýamlaryna degişli obalaryň Aşgabadyň daşyny gurşap durandyklaryny görýäris. Ýöne şäheriň öz çäginde henize çenli gadymy medeni gatlaklar ýüze çykarylanok. Munuňam öz sebäpleri bar: Birinjiden, henize çenli bu babatda ýörite barlaglaryň maksatnamalary işlenip taýýarlanylmandy. 1948-nji ýylyň ýer titremesinden soň, bar ünsüň şäheri tizden-tiz dikeltmäge gönükdirilendigi sebäpli, jaýlar salnanda gadymy tansygyň (keramikanyň) tapyndylaryna eýeçilik gözi bilen garamak hiç kimiň kellesine-de gelmändir. Ikinjiden, arheologlar A.A. Maruşşenko we W.A. Ranow baryp XX asyryň ortalarynda, Aşgabat derýasynyň akabasyndan daş eýýamyndaky adamlaryň guraly bolan çakmak daşyndan ýasalan nukleusy tapypdyrlar. A.A. Maruşşenko Aşgabatda barlag işlerini geçirenden soň, şäheriň ilkidurmuş adamlarynyň ýaşan gadymy obasynyň ýerleşen ýerinde bina edilendigi baradaky netijä gelipdir(20). Üçünjiden, Aşgabat gözümiziň alnynda ösüp örňäp barýar. Tiz wagtdan ady tutulan gadymy obalaryň hemmesi hem bu şäheriň çägine girer (olaryň bir bölegi eýýäm şähere girdi). Şonuň üçinem, bu arheologik ýadygärlikleriň hemmesini Aşgabat şäheriniň ýadygärlikleri diýip hasaplamak bolar.
Biz Aşgabat derýajygynyň şu töwerekdäki beýleki derýajyklardan has uludygyny bilýäris. Şeýlelikde, Aşgabat şäheriniň häzirki ýerleşýän ýerinde düýbi tutulan gadymy obanyň şu golaýdan akyp geçen çeşmejikleriň boýunda ýerleşip, beýleki obalardan has iri boljakdygyny çaklamak mümkin. Hut şonuň üçinem, bu ýerde ýaşaýyş ýok bolup gitmändir. Bu ýerde gadym döwürlerden bäri bugdaý, arpa, üzüm, bag we bakja ösümliklerini ösdürip ýetişdiripdirler. Ahemenileriň häkimlik eden ýyllarynda (b.e. öňki VI – IV asyrlar) kärizler giňden ulanylyp başlapdyr. Guýy suwlary goşmaça suw baýlygy bolup hyzmat edipdir. Kärizleri gurmak uly kynçylyklary döredipdir. Şonuň üçinem, ahemeni ýolbaşçylary bu desganyň gurluşygyny höweslendirmek maksady bilen, kärizleriň ugrundan ony gurýanlara bäş arka ulanmak mümkinçiligi bilen ýer beripdirler. Ata-babalarymyzyň köp zähmeti talap edýän şol kärizleri gazmak arkaly suw bolçulygyny döredip, ekerançylygy ösdürip, abadan durmuşy kemala getirmek ugrundaky yhlaslaryny ýatlap, Türkmenistanyň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy şeýle ýazýar: «Uzynlygy birnäçe kilometre ýetýän käriz gazyp, gara dagyň astyna nagym-tunnel çekip, dag astynda ýatan bal ýaly suwy ekin meýdanlaryna akdyrypdyrlar. Käriz örän çylşyrymly suwaryş desgasy. Kärizgenler birnäçe kilometr alyslykdan dagyň aşagyna garşy nagym gazyp başlaýarlar. Her otuz-kyrk metrden guýy gazyp, köwden çykýan daşy-gumy nowa bilen daşaryk çekýärler. Şol guýularyň başynda dag ýaly üýşüp duran gumy göreniňde, ata-babalarymyzyň durmuşy nä derejede söýendigine göz ýetirmek bolýar. Ýalaňaç, köse, üsti ygalsyz, çaý-çeşmesi az bolan daglardan ata- babalarymyz durnagöz suwy ekin meýdanyna akdyrypdyrlar».(21)
Ahemeniler döwründe (b.e. öňki VI – IV asyrlar) diňe bir Aşgabadyň töwereklerinde däl, eýsem, şäheriň öz çäginde hem gadymy obalar döräp başlaýar. Bularyň hataryna Aşgabadyň günorta-gündogarynda ýerleşýän Akdepe galasy (Köşüde) şäheriň demirgazyk- günbatarynda ýerleşen, süýnmek görnüşli Ýasydepe, aýna öndürýän kärhananyň golaýyndaky ýerleşýän, daşyna seňňer aýlanan atsyz harabaçylyk we başga-da birtopar maýda ýadygärlikler girýär(22).
Ine, indi biz Aşgabadyň öz çäginde we töwereklerinde ýerleşýän galalaryň (Änew, Jeýtun, Owadandepe we beýlekiler) onuň nesilbaşylarydygyny aýdyp bileris. Aşgabadyň galalaryndan we gadymy harabaçylyklaryndan tapylan tansyklaryň biziň eramyzdan öňki VI – V asyrlara degişlidigi anyk bellidir. Şeýlelik bilen, arheologlar tarapyndan tassyklanan bir maglumaty gaýtalap bileris – Türkmenistanyň paýtagtynyň ýaşy 2500-den az däl! Şunuň bilen baglanyşyklylykda, mähriban şäherimiziň düýbüniň tutulan senesine täzeden garamagy bolsa teklip edýäris. Patyşa goşunlary tarapyndan bu ýerde berkitme gurulmagy rus ýolbaşçylarynyň şäheriň ikinji – ýewropa bölegini ösdürmäge başlandyklaryna şaýatlyk edýär. A. Batyrow bilen Z. Freýkiniň bellemegine görä, Aşgabada hem «Samarkanda, Daşkende we Orta Aziýanyň beýleki köne şäherlerine mahsus bolan köne we täze, ýewropa we aziýa böleklerine bölünmek häsiýetli bolmandyr»(23). Bu asla beýle däl! Patyşanyň gulamlaryna Türkmenistanyň merkezinde täze şäheri gurandyklaryny äleme buşlamak has bähbitli bolupdyr. Eger bu şeýle bolýan bolsa, 1881-nji ýylda bu ýerde berkitme gurlandygy hakyndaky maglumaty nähili kabul etmeli? Eýýäm 1882-nji ýylda ol nädip şähere öwrülip bildikä?(24) Häzirki zamanyň mümkinçiliklerine daýanybam bir ýylyň içinde şäheriň düýbüni tutmak mümkin däl. Ol döwürler-ä bu hasam mümkin bolmandyr, sebäbi ol oba hojalygy bilen ýakyndan baglanyşykly bolupdyr. Ýöne bu ýagdaý Günorta Türkmenistanyň şäherlerine mahsus bolan aýratynlyk ahyry. Ruslaryň «şäher» diýip atlandyran Aşgabadynda şol döwürde 5-6 müň adam ýaşan bolsa, «oba» adyny alan Aşgabatda bolsa onlarça müň türkmen ýaşapdyr. Diňe 1948-nji ýylyň ýer titremesinden soň, Aşgabat ýewropa we aziýa böleklerine bölündi. Şäher baş meýilnama esasynda gurlup başlanandan soň bolsa, ähli tapawutlar ýene aradan aýryldy. Türkmenlerden ybarat bolan şäher ilatyny esassyz ýagdaýda şäheriň düzüminden çykaryp, ony oba ilaty diýip atlandyrypdyrlar. Şol wagt Ashabadyň «aziýa» böleginde senetkärler bilelişikleri, suw degirmenleri, on gat jaýyň beýikligindäki ýahhanalar (sowadyjylar), juwazlar, mekdepler, metjitler, uly gonamçylyklar ýaly şäherlere mahsus bolan hyzmat ojaklarynyň bolandygyna garamazdan şeýle edildi. Şu ykrar edilmedik Aşgabatda paýtagtyň senagatynyň we jemgyýetiniň ýüzi bolan aňly-paýhasly şahslary ösüp kemala geldi. Bu barada taryhçy M. Durdyýew şeýle ýazýar: «XX asyryň ilkinji ýigrimi ýylynda, şäheriň şu böleginiň ýaşaýjylaryndan Gürgeni, Mirzahyt Mirsyddyh ogly ýaly türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlarynyň 500 sany kitabyny köp sanly nusgalarda, türkmen dilinde neşir edip ýaýradan milli gahrymanlar çykdy. Sowet häkimiýetiniň agalyk eden soňky 70 ýylynyň dowamynda şonça kitap neşir edilmändi. Mysal üçin, şäheriň uly köçeleriniň birine ady dakylan Nurmuhammet Andalybyň kitaplary 1900 – 1916-njy ýyllar aralygynda 50 gezek neşir edilen bolsa, ondan soňky ýyllarda bary-ýogy 7 gezek neşir edilipdir. Hut şu näbelli Aşgabatda türkmen milli medeniýetiniň ojagy öçmän saklanypdy»(25).
Şeýlelikde, Aşgabat 2500 ýyl mundan ozal döremek bilen, XIX asyryň ahyrynda patyşa goşunlarynyň eline geçende-de şäher bolmagyny dowam etdiripdir. Biziň eýýamymyzdan öňki VI – V asyrlarda dörän, uly bolmadyk bu şäher parfiýa döwletiniň gülläp ösen zamanynda (b.e. öňki III – b.e. III asyrlary) uly ähmiýete eýe bolupdyr.
Edebiýatar
14. Berdiýew O. Pamýatniki arhitektury perwobytno-obşinnogo stroýa//Pamýatniki arhitektury Turkmenistana. ㅡ L.:Stroýizdat.1974.-26-27.
15. Gundogdyýew O. A. Ot ketmenýa srednewekowýa ㅡ k selhoztehnike zolotogo weka//Neýtralnyý Turkmenistan.-12.07.2004.
16. Saparmurat Turkmenbaşi. Ruhnama.-Aşhabad,2002.-S.169; Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama ㅡ Aşgabat, 2001. S.178.
17. Lisisyna G. N. Sarianidi W. I. Zemledeliýe i agrarnyýe otnoşeniýa w Turkmenistane w epohu perwobytno-obşinnogo stroýa//Oçerki istorii zemledeliýa i agrarnyh otnoşeniý w Turkmenistane (s drewneýşih wremen do pisoýedineniýa k Rossii). ㅡ Aşhabad: Ylym, 1971.ㅡ S.9.
18. Batyrow A.,Freýkin Z.Ukaz.rab.ㅡS.19.
19. Lisisyna G. N. Sarianidi W. I. Ukaz.rab. ㅡ S.27.31.
20. Gündogdyýew Ö. Aşgabadyñ düýbi haçan tutuldyka//Ahal durmuşy.ㅡ30.07.1999.
21. Saparmurat Turkmenbaşi. Ruhnama ㅡ Aşhabad. 2002.ㅡ S.171.
22. Roslýakow A. A. Ukaz. rab.ㅡS.75-77.
23. Batyrow A., Freýkin Z. Ukaz.rab..ㅡS.26.
24. £muýda W.B.Aşhabad ㅡ M., 1957. - S.18.
25. Durdyýew M. Çto w imeni twoýem...
Öwez GÜNDOGDYÝEW