Atom Häzire deňiç hiç kim atomy we onuň emele getiren baglaryny görüp bilen däldir. Ýöne käbir tejrýbeleriň netijesinde dürli-dürli nazariýetler orta atylandyr. Howa, suw, daglar, haýwanlar, ösüm¬likler, bedenimiz, oturýan oturgyjymyz gysgaça aýdanyňda agyr ýa-da ýeňil, görýän, elleýän, duýýan zatlarymyzyň bary atom¬lardan emele gelen. Eliňizdäki gazetiň sahypasy hem trillionlarça atom¬lardan emele gelen. Atomlar şeýle kinniwanja bölekler welin, iň kämil mikroskoplar bilen hem olary görüp bolanok. Bir atomyň diametri, millimetriň milliondan bir bölegine barabardyr. Adam şeýle kiçi gabarany asla göz öňüne getirip bilmez. Bu sebäpli muny bir mysal bilen düşündirjek bolaly. Diýeli biz bir buz bölejiginiň atomlaryny sanamakçy bolýarys. Sekuntda bir milliard ( 1.000.000.000) atomy sanap biljek tizligimiz bar bolsa, onda bize buz bölejiginiň atomlaryny sanamak üçin 500 ýyldan-da köp wagt gerek bolar. Jelaleddin Rumy bir gün zergäriň ýanyna barypdyr. Zergär altyny gyryp oturan eken. Altynyň zerre¬jiklerine haýran galyp, olary Möw¬lana görkezen zergär: “Şu kinniwanja bölejikler, gör nähili ajap” diýipdir. Möwlana hezretleri bolsa oňa şeýle jogap beripdir: “Dost jan. Kinniwanja diýýän şu bölejikleriň ortasynda äpet Gün we daşynda aýlanýan saýýaralar bardyr. Bu saýýaralar şol aýlanyp durandyrlar we olar Reblerini zikr edýändirler. Janly ýa-da jansyz, hemme zat Ony zikr edýär” Ernest Rutherfortdan ýüzlerçe ýyl öň ýaşap geçen Jelaleddin Rumy atom nusgasy bilen Gün ulgamynyň arasynda meňzeşlik bardygyny aýdyp geçipdir. Onsaň hem Gün özüniň energiýasyny ýadro reak¬sýýalaryndan almaýarmy näme? Ýad¬ronyň daşynda bolsa tizligi ýagtylygyň tizligine barabar bolan, elektronlar irginsiz aýlanyp durandyr. Elek¬trostatik dartyş kanunyna görä, merkezdäki protonlar pozitiw zarýadly bolany üçin, aýlanýan negatiw zarýadly elektronlary özlerine çekýärler. Eger diňe bu dartyş güýji bolan bolsady, onda ähli elektronlar atomyň merkezinde jemlenerdi. Onda (+) ýa-da (-) diýen düşünje-de bolmazdy. Kurany Kerimde Alla¬hutagala: “Oýlanyp ybrat-nemaga alarsyňyz diýip jübüt ýaratdyk” diýýär. Ýne bu jübütler äleminiň weýran bolmazlygy üçin, elektronlar pozitiw zarýadly ýadronyň daşynda örän uly tizlik bilen aýlanmaly bolýarlar. Ýyldyzlar, galaktikalar, edil bir-birlerine baglanan ýaly, nähili diregsiz duran bolsalar, elektronlar hem şeýle durandyrlar. Ýöne bu ýerde bir täsinlik bar. Göwrümi atomyň 10 milliardda biri ýaly bolsa-da, ýadronyň agramy atomyň agramynyň 99.95%-ni tutýar. Onda nädip şol bir zat bir tarapdan agramyň takmynan hemmesini emele getirýärkä, beýleki tarapdan asla ýer hem tutman bilýär? Munuň sebäbi: Atomyň agramyny emele getirýän dykyzlyk atomyň hemme ýerine deň paýlanypdyr. Ýagny atomyň bar agramy atomyň ýadrosynda jem¬lenýär. Bu güýjüň çeşmesi Älemdäki dört güýjüň biri bolan “Ýadro güýjüdir”. Ýadrodaky protonlaryň ählisi pozitiw zarýadly we “elektro¬magnit güýji” sebäpli olar bir-birlerini dartýarlar. Ýöne “ýadro güýji”, olaryň dartyş güýjünden 100 esse ýokary bolany üçin, “elektromagnit güýjüň” güýjüni gaçyrýar. Atom we älem Kurany Kerimde kosmos (gök) ýedi gat diýlip düşündirilýär. Göýä kiçi bir Gün ulgamynyň nusgasy bolan atomlaryň hem daşyndaky periody ýedidir. Himiýa ylmyndaky açyşlar bizi atom äleminiň iňňän inçe syrlary bilen tanyşdyrýar. Professor Feýnmann “Fizika barada makalalar” atly kitabynyň sözbaşynda “Öwrenýän her bir täze zadymyz, bizi ýaňadan jaha¬lata gömýär” diýýär. Maddy älemiň inçe syrlaryny açyş etmäge jan edýän adam ogly, täze açmaga, entekler juda köp zady bilmeýändigine dü¬şün¬ýär. Mysal üçin maddanyň iň kiçi bölegi hasaplanyp, “Bölünmez” diýen manyny aňladýan atomyň 200 dürli bölejikden ybaratdygy anyklandy. XÝX asyryň başlarynda 10 dürli element bilinýän bolsa, 20 asyryň başlarynda eýýam 90 dürli element tapylýar. Häzir bolsa tebigatda bar bolan 92 elementden başga-da elementler tapylyp dur. Atomyň içi boş diýen ýalydyr. Bar agram merkezde jemlenen. Ol ýere “ýadro” diýilýär. Ýadroda proton we neýtronlar bar. Ýadro bilen elektronlaryň arasyndaky uzaklygy has oňat göz öňüne getirmek üçin, şu mysala ýüzleneliň: atom bir futbol meýdançasy ýaly ulaldylsa, ýadro bu meýdançaň ortasyndaky topjagaz ýaly bolar. Elektronlar bolsa stadionyň daşyndan aýlanar. Ýne, şol stadionyň ortasyndaky topjagaz, stadionyň agramyny özünde jemleýär. Gün, Ýer we beýleki planetalar diňe Gün ulgamyny emele getirýär. “Akmaýanyň ýoly” galaktikasy Gün ulgamyndan 100 million esse ulydyr. Bu hasaplamalar we maglumatlar arkaly Älem we onuň Ýaradyjysy has ýakyndan tanalmaga çalşylýar. Älemiň asyl ululygy nähili? Älem näçe ýaşynda? Megerem bulary Beýik Biribardan başga hiç kim bilmese gerek. Atomlar janlymy? Atomlaryň ýa-da molekulalaryň arasyndaky täsirleşmä himiki baglanyşyk diýilýär. Iýon, kowalent, metal ýaly dürli görnüşleri bolan baglanyşyklar, elektron geçişligi, bilelikde elektron ulanylmagy ýa-da elektron tapawudynyň netijesinde emele gelýär. Maddalaryň bir-birinden tapawutly häsiýetlere eýe bolmaklaryna himiki baglanyşyklar sebäp bolýar. Mysal üçin uglerodyň kömür ýa-da almaz bolmagy, uglerod atomlarynyň arasyndaky baglanyşyga baglydyr. Uglerod atomy bolsa başga atomlar bilen takmynan alty million görnüşli baglanşyk emele getirip bilýär. Jandarlaryň iň kiçi bölejigi bolan öýjüge çenli janly-jansyz her bir zat atomlardan emele gelendir. Göz öňüne getirip bilýän her bir zadyňyz, trillionlarça görnüşli ösümlikler, haýwanlar, adamlar, atmosfera, daglar, deňizler... ählisi atomlardan emele gelendir. Atomlara berilýän dürli häsiýetler hem bardyr. Mysal üçin inert gazlary asla baglanşyk emele getirmeýän bolsa, uglerod alty million dürli molekula emele getirip bilýär. Hawa, ýöne bir himiki baglara seredilende hem Beýik Ýaradanyň nähili beýikdigini görse bolýar. Mysal üçin: selulýoz hem-de krahmal. Kömürgidratlar, belli sandaky karbonlaryň we suwuň birleşmegi esasynda emele gelýär. Her gün iýýän şekerimiz, süýdüň içindäki laktoz, kartoşkadaky krahmal, agaçlaryň bardalaryndaky selulýoza– bilinýän käbir kömürgidratlardyr. Glikoza iň ýönekeý kömürgidratdyr. Glikoza bedenimizde kislorod bilen reaksiýa girip, kömürturşy gazy, suw hem-de energiýa öndürip çykarýar. Ine, bedenimizde öndürlen şol energiýanyň netijesinde biz gürleşýäris, ýöreýäris, ýazýarys we pikirlenip bilýäris. Gysgaça aýdanyňda ýaşaýyşymyzy şol energiýanyň kömegi bilen dowam etdirýäris. Krahmal hem-de selulýoza– ep-esli glukozalaryň birleşip, emele getiren gurluşlarydyr. Gurluş taýdan bir-birine juda çalymdaş bolan bu iki maddanyň arasynda ýekeje tapawut bar. Ol hem glukoza molekulalaryny birleşdiren baglanyşyklar. Ine bu ýekeje baglanyşyk biziň krahmaly siňdirip bilmegimize, selulýozany bolsa siňdirip bilmezligimize sebäp bolýar. Ýöne gäwiş getirýän sygyr, at, goýun ýaly haýwanlar selulýozy aňsatlyk bilen siňdirip, iki ýönekeý kömürgidratdan emele gelen süýtdäki laktozy öndürýärler. Atomlar gürleýärmi? Geçirilen bir tejribede alymlar, başam barmagyň süňkünden alnan kalsiýum atomyny barlap, bu atomyň skripkanyň sesinden hem inçe ses çykarýandygynyň üstüni açdylar. Atomda duş gelnen şeýle ylahy sazy, şol bir Ýaradanyň ýaradan başga zatlarynda hem eşitmek bolýar. Nao, Suda we Kazunari Nawa atly ýapon geofizikler barlaglar esasynda Ýer planetasynyň hem täsin ses çykarýandygynyň üstüni açdylar. Olar bu sese “Hum” diýip at berdiler. (“Hum” sözüniň Iňlis dilinde agzyňy açman “M” sesini aýtmak, ary ýaly wyzzyldamak, hümmürdemek ýaly manylary bar). Bu ses 5.5 hertz frekansda bolup, ol adamyň gulagynyň eşidiş çäginden daşdadyr. Bu sesi eşitmeýänimiz hem gowy zat. Beýik Biribara ýüzde müň şükür. Eger bu sesi şol yzygiderli eşidip dursak, beýnimiz muňa çydaman däliremegimiz mümkindi. Fransiýanyň “Match” atly žurnalynyň 1989 ýylyň Baýdak aýynda çykan snynda şeýle habara ýer berlipdir: “1965-nji ýylda iki amerikan alymy örän duýgur elektron mikroskoplaryň kömegi bilen Älem giňişliginden gelen täsin bir sesi ýazga geçirdiler. Milliardlarça ýagtylyk ýyly alysdan gelen bu saz Älemiň her ýanyndan eşidilýärdi. Alymlaryň çaklaýşyna görä bu ajap saz Älemiň ýaradylanyndan bäri şol ýaňlanyp duran bolmaly. Ilkinji bolup atom energiýasy barada habar beren himik Mundan 1200 ýyl öň, öz döwrüniň iň uly uniwer¬sitetlerinden biri bolan Harran uniwersi¬tetiniň rektory hemme kişini haýran galdyran täsin bir açyşy düşündirýärdi: “Maddanyň iň kiçi bölegi bolan atomda örän güýçli energiýa jemlenendir. Grek alymlarynyň tassyklaýşy ýaly, atoma bölünmez diýip bolmaz. Ol hem bölünip biler. Atom bölünende şeýle bir güýç ýüze çykar welin, şol güýç Bagdady ýer bilen ýegsan edip biler. Bu Allahyň gudratynyň alamatydyr.” Talyplary aňk eden bu pikiriň eýesi Jabir Bin Haýýandy. Ol ylma eden hyzmatlary üçin döwründe ýokary sylag-hormata mynasyp bolupdy. Onuň açyşlary we pikirleri özünden soňky alymlara-da uly goldanma boldy. Atom partlamasyndan we ýadro stansiýalaryndan alynýan energiýa fizýon diýlip atlandyrylýan yzygiderli ýadro reaksiýalary arkaly alynýar. Ilkinji atom bombasy 23592U izotop atomynyň neutronlar bilen partladylmagyndan ýasalandyr. Reaksiýada bölünip çykan neutronlar beýleki uran atomlaryny parçalaýar we bu hadysa zynjyr görnüşinde yzygiderlilikde dowam edýär. Bir uran atomynyň bölünmegi sekundyň 50 millionda birine barabar gysga wagtda bolup geçýär. Atom partlamasy, elbetde, paýhynlaýjydyr. Ýöne şeýle uly energiýa göz astyna alnyp, adamzadyň peýdasyna ulanylyp bilner. Zynjyr reaksiýalarynyň tizligini peseldip, bu energiýa erk etse bolýar. Ýadro stansiýalary hem bu maksat bilen gurlandyr. Birnäçe asyr mundan öň atomdan gürrüň açan Jabir Bin Haýýan kimkä? Ylymda orny nähilikä? Gündogarda hem-de Günbatarda alymlar oňa nähili garaýarlar? Adamzada eden hyzmatlary nämelerden ybaratka? Orta asyryň beýik himigi Jabir bin Haýýan häzirkizaman himiýa ylmynyň atasy hasaplanýar. Razi (864-925), Ibn Sina (980-1037) ýaly yslam alymlary ondan söz açanlarynda oňa “Ussatlaryň ussady” diýip ýüzlenipdirler. Fransuz gündogarşynasy Kardonne (1702-1783) hem ony Dünýaniň gelip-geçen 12 genisinden biri hasaplaýar. Britannika ensikoapediýasy bolsa ol hakda “Yslam himiýa ylmynyň atasy” diýip belleýär. Jabir has irräk döwürde Müsür hem-de grek alymlarynyň edişi ýaly, gurşun, demir we mis ýaly käbir himiki elementleri garyşdyryp, altyn hem-de kümüş ýasap boljakdygyny aýdýar. Ol bu ugurda köp iş edipdir. Jabir: “Himik tebigatda uzak möhletde emele gelýän zatlary, gysga wagtda ýasap bilýän adamdyr” diýýär. Onuň pikiriçe, altyn bilen kümşüň arasynda reňk bilen agyrlykdan başga tapawut ýokdy. Bu iki häsiýeti bolsa ýok edip boljakdy. Jabir munuň jisimleriň ikisini-de emele getirýän atomlaryň barlaglar esasynda bölünip, häsiýetleriniň üýtgedilmegi bilen mümkin boljakdygyny belläp geçýär. Radiýaktiwligiň ösmegi bilen bu günki ylym hem muny doly tassyklaýar.