Kawkaziyada kop kop ownuk-iri millet we halklar bar, we sizin ucin oz toplan maglumatlarymy size gurrun bermekci, ingush bn cecen hakda on gurrun beripdir. Olaryn aglabasynyn 3, 4 munyyllyk taryhlary bar. Bular Çeçenler, İnguşlar, Vaynahlar,Kistler, Kumyklar, Awarlar, Dargynlar, Laklar, Lezginler, Rutullar, Kaberdeyler we Balkarlar (kabordino and balkaria), Garaçaylar, Nogaylar, Tatarlar, Çerkesler, Batslar, Abhazlar, Abazalar we Adygeyler. Vaynahlar - Kavkaziya'da Çeçenler we İnguşlardan doran bir millet. Bugün barlygy one surulmeyan kop ownuk milletlen'de Vaynah'lar diyip atlandyrylyar. Vaynah milleti 1600 yyllyk bir zamanda iç içe gecen nikalar yoly bilen kabir Kawkaziya halky tarapyndan hodur edilyar. Vaynah boylarynyn yüz yyllardan bari Kawkaziya’da, bu günki Çeçenya - İnguşiya gujagynda yerleşendigi kabul edilyar. Kistler - ya-da Kist halky, Gruziya'nyn Pankis welayatyn'da yaşayan bir halkdyr. Kistler'in sany ortaca 7.000 towerekdir. Sünni Musulman halkdyr. Gurleyan dilleri Nah dili we Gruzin dili. Kumyklar - ya-da Kumiklar ( Kumukça : къумукълар , Qumuqlar ), yasayan yerleri Dagystan'da (adamlarynyn ortaca %14.2'si bilen üçüncü orunda dur) bolmak bilen Demirgazyk Osetiya we Çeçenistan'da yaşayan, Azerbaycanlylaryn yzyndan Kavkaziya'daki in uly ikinci Türki halkydyr. Kumuk adynyn geçtigi in kone maglumat Mahmut Kaşgarly'nyn Divan-y Lügat-Türk atly eseridir. Kaşgarly Mahmut, Kumuk sozunin garşylygy bolup "Bir zaman yanynda oturdugym Beglerden birinin ady" diyyar. Açykça aydylyar Kumuk Türkleri, entek XI asyrda oz atlary bilen taryh sahnasyndadyrlar. Awarlar - (Göktürkçe, Greekce: Άβαροι, Ουαρχωννιται; Rusça: О́бры, Latynca: Avari) 6. yüz yylyn başlarynda gunbatara tarap göçup Orta we Gundogar Yewropa'da görünmage başlan we Mohaç merkez Avar lagerini gurup 9. yüz yyla cenli ayakda galan Prototürk kökli göçme carwa toplumydyr. Awarlar gaty uly yaraglanma we kabir güyçli göcmelerden bolan bir milletdir. Awarlaryn asly hazirki Awstriya, Horwat yerliridr, olaryn 3 mun yylllyk taryhy bar. Awar sozunin manysy hazire cenli bilinmedi. Meshur yazyjy Resul Gamzatov hem awardyr. Dargynlar - ( Dargica : дарганти , Rusça : даргинцы ) Demirgazyk-gundogar Kavkazya'da, esasanam Dagystan'da yaşayan we Gundogar-Kawkaz dillerinden Darginca'ny gurleyan halk. Günümizde Dagystan Respublikasy'ndaky rayatlaryn chenek bilen 516 mun bolup, beyleki kone Sovet topraklary üstunde yaşayanlar bilen birlikte ortaca 680 munin üstunde bir rayatyn bardyklary bellidir. Dargynlaryn yerlesisi d/gazyk-g/batarynda Avarlar, d/gazyk-gundogarynda Kumiklar, g/batarynda aglaba Lezginler, Azeriler, g/batarynda Laklar yasayarlar. Dargynlaryn aglabasy Musulman bolmak bilen birlikde, kici bir Şii azgynlyk daşynda kopusi Sunni'lerdendir. Dargynlaryn dili Cudahar, Akuşa/Urakha, Kaytak, Kubaçi, Dejbug, Xarbug, Muirin, Syrhin bolmak bilen 8 ayry agyza ayrylyar. Esasanam gurlesilen agyzlar bolsa Cudahar, Akuşa/Urakha, Kaytak'dyr. Ortaca ilat sany 700.000. Laklar - ( Lakça : лак, Rusça : лакцы), yene kop Dagystan'yn orta yerlerinde daglyk boylarynda yaşayan we 156,000 (2007 sanawy) cenli kicirak milletdir. Lak dilinde gurleyarler. Gurleyan dilleri; Kawkaz dil gruplarynyn D/gazyk Kawkaz golundan d/gazyk-g/dogar Kawkaz dilleri goly içinde Dargwa-Lak dil grubyna giryar. Yaşadyklary yerlerinin Dargyn boylary, g/batar we d/gazygynda Avarlar, g/dogar taraplarynda Lezgin boylary yaşamakda. Taryhy maglumatlara gora yazarlaryn (Geredot, Strabon, we bey.) Lega, Gele ve Gelon diyip atlandyrdykary Laklar'a Gruzin dilinde Leki (Dagly), Avarlar bolsa Gumi / Toma, Dargynlar Kumuçan / Bulikan diyyar. Kumuçi, Vişi, Çaymi we Mugarhi atly 4 ayry siwe dilleri bar. Linguistler 20. yüzyyllygyn ortalarynda, Dargynlary Laklar bilen birleştirmek islandikleri aydylyar. Yone başaryp bilmandirler. Bir zamanlar Dagystan halklary, Lak gonsysy bolan Şamhallar tarapyndan gol astynda bolup, beyleki Dagystan hanlyklary olara baglydyrlar. Wagt gecenden sonra Şamhallyk; kabir Lak we Dargin halklary Türki Gypjak boylary bilen garyşyp Kumuk (Türki) milleti ucin yer alypdyrlar. Mundan sonra'da Şamhallyk Kumuk boylaryny yzyna bermage başlanypdyr. 'Ruslar'yn Kavkazya'ny boyun egdirmek girişmeleri wagtynda Dagly halklar jemlendikleri, Lak halky we bolekleri yene önki rollaryna gelip ruslara garsy cykypdyrlar. Yene d/gazyk Kavkaziya Respublikasy'nyn Rusya hokumunde federciyalygyny yglan etdigi wagtynda Prezidenti Pşımaho Kosok'un ministirler kabinetinde İçeri işleri wezipesini yerine yetiren Mihail Halilov'yn asly Lak'dyr. Lezginler - ( Lezgince : лезгияр), D/gazyk Kawkaziya'da Azerbaycan'yn d/gazyk we Dagystan'yn g/batar yerlerinde yerleşik halk. Kavkaziya'nyn yerli halklaryndan biridir. Gurledikleri dil Lezginca. Russiya bagly Dagystan Respublikasy'nda Lezginler'in sanynyn 100 mun ve beyleki Samur boylary bilen birlikde gosulanda 120 mune artdy. Lezginler'in uly yayran yerlerin hem biri Azerbaycan'yn d/gazygynda Kusar, Kuba, Haçmaz rayonlary topragynda gur halda Bakü, Genje, Sumgayyt we Mingeçewir şaherlerinde Kebele, İsmayylly, Göyçay illerinde yasayarlar. Azerbaycan'da Lezginler'in sanlarynyn 879 mun (24 Yanwar - 8 Iyul 2009 ilat sanawyna göra) adam bolduklary bilindi. Türkiye'de de Lezginler yasayarlar. Lezginca'ni su wagta cenli gurleyarler we oz dillerini gorap saklayarlar. Yasadykary şeherler Balikesir'in merkezleri we şeharin kabir obalary bilen ( Ortaca Oba , Yayla oba ) İzmir'in merkezi we kabir obalarynda (Dagystan obasy) Lezginler yasayarlar. Turkmenistanda hem Lezginler az dal. Rutullar — Russia Federasyyasy'na bagly Dagystan Respublikasy'nda yaşayan kiçi bir yerli halk. Rutullar d/gazyk Azerbaycan'da da yaşarlar. RF'daki Rutul sany 2002'de 29.929 we bu rayatlaryn 24.298'i Dagystan'da yasyarlar. Rutulca Kavkaz Dilleriin ya da d/gazyk Kavkaz Dilleri'nin Dagystan yerlerinde uly yer alyar we bugün Dagystan tarapyndan sanalan 14 dilden biridir. Kabardeyler - yada Kabartaylar , d/gazyk Kavkaz halklaryndan biridir. Russia Federasiyasy içindaki Kabardey-Balkarya Respublikasy'na adyny beren halklardan biridir (beyleki Balkarlar ). Kabardeyler Çerkezlerin ( Adigeylerin ) in uly goludur. Rayatlarynyn yarysy ilki Kabartay-Balkar Respublikasy bolmak bilen d/gazyk Kavkazya we Russiya Federasyasy içinde bolmak bilen birlikde, beyleki yarysy 19. yüz yyl sonunda bolan achlyk we sonrasynda Uly Kavkaz Sürgüni bilen birlikde beyleki yurtlarda yasyarlar. Türkiye, Musur, Siriya we Iordaniya yaly Orta g/dogar ülkeleri Kabardeylerin kopluk yasayan yerleri bolmak bilen birlikte Yevropa we D/gazyk Amerika'da da enceme sanda Kabardey rayatlary yasayarlar. Kabardeyler eldeklesdirdikleri Kabardinskaya jynsy atlary bilen meşhurdyrlar. Gurleyan dilleri Kabardeyce we Adigeyce. Balkarlar - ( Garaçay-Balkarca : Таўлула / Tawlula ), Kavkazya’da yaşayan Türk halklaryndan biridir. Aglabasy, Russia Federasiyasynyn içindaki Kabardey-Balkarya Respublikasynda yaşayarlar. Balkarlar bu respublika adyny beren iki halkdan biridir (beylekisi Kabardeyler). Balkarlaryn gurledikleri dil Balkarca , Türk dillerinin Gypjak grubuna bagly bir dildir. Garaçaylaryn gurledikleri Karaçay'ca yakyn bir dildir we mundan hem iki dil Karaçay-Balkarca diyilip hem tanalyar. 1926'a cenli Arap harplaryny ullanan Balkarlar, sonra Latyn alfabitini, 1940'da Kiril alfabitini ullandylar. Yokary derjede yazgy edebiyatlary bar hem dil baylyklary bardyr. Balkarlaryn sany 150 mun towerek. Olaryn esasy yasayan yerleri Kabordino-Balkariya we Russiyadyr. Garacaylar - yada Garaçaylylar (Къарачайлыла, Karaçaylyla), Türk halklaryndan biridir. Aglabasy Russia Federasiyasy içindaki Garaçay-Çerkesya’da yaşayar. Garaçay-Malkar Türkleri yüz yyllardan bari, Kavkaz daglary’nyn in beyik depesi bolan Elbruz dagynyn ( Mingi Tav ) beyik yerlerinde we duzluklerde yer alan obalarda yaşayan iki dogan neslidirler. Elbruz dagynyn bir ujunda Garaçaylylar, beyleki ucunda Malkarlylar yaşayar. Bu geografi yerlesisin aralarynda hiçbir uytgesiklik yokdyr. 1920 yyllarda Sovetler’in " Kollektivizm " politikasy dag obalarynda yaşamakda bolan kop Garaçay-Malkar masgalalaryny düzlüklere göçurup bu yerlerde gurulan taze obalara yerleşdirildiler. Dilleri g/batar Türk dilleri grubundandyr. D/gazyk Kavkaziya'da yaşayan beyleki iki Türk masgalasy bolan Kumukça we Nogay diline de menzayar. Taryhy, antropolojik, arheolojik we linguistik gozleyis islerinde Garaçay-Malkarlylaryn bu yerlerde uzyn yüz yyllar hakimiyet guran Türk kawumlarynyn agtyklary bolduklaryny orta goymaktadyrlar. Garaçay-Malkar halkynyn yayramagyna Hunlar-Gara Balgarlar, Alanlar , Hazarlar we Gypjaklar yaly Türk kawumlarynyn payy bardyr. 1828 yylyna cenli Rus gosunlaryna tabyn bolmadylar, bu seneden sonra Garaçaylylar Çerkesler bilen birlikde 1862 yylynda Ruslar bilen sowesdiler. 1864'de Garaçay'y da Çerkesya 'nyn Rus batgalygyna yetmesi, uly bir göçuslik boldy (deportasiya). Ruslaryn Kavkaziya ’ny ele gecirdiklerinden sonra 1880'li yyllardan bari aram-aram Garaçay-Malkar halkynyn bir bölümi beyleki Kavkaz halkalary bilen Türkiya göçmek caresine boyun bolupdyrlar. Bu gun bu göçmenlerin agtyklaryndan ortaca 32 mun Garaçay-Malkarly Türkiye’de, 15 000 muni bolsa Siriya’da, bir bolegi ABS'ada yaşayarlar. 1917 Bolşevikler dowrunin ahyrynda bütin Kavkaziya'da we bu aralykda Garaçay-Malkar garassyzlyk alars diyen pikirde 1918'de gaty gysga wagt satlandylar. Yone bu satlyk Ak toparlar tarapyndan gan bilen bastyryldy. Yzyndan gyzyllaryn hujumi başlady. 1920'de Ak topar Gyzyl topar tarapyndan yurtdan cykaryldy we Garaçay-Malkar da " Sovet " sisteminin bolegi boldy. Yanwar 1921'de Russia SFSC'ne (RSFSC) bagly Dagly ÖSSC içinde 'Garaçay' we 'Balkar' okruklary'da yer aldylar. Bu uytgesme respublikadan ayrylan Garaçay okrugu, Yanwar 1922'de gurlyşy bolan 'Garaçay-Çerkes Oblasty (il) içinde yer aldy. Oblast 1926'da, merkezi Garaçayevsk okrugy bolan RSFSC'ne bağly 'Garaçay Oblasty we merkezi Çerkessk bolan 'Çerkes Yoritelesen Okrugu' ika bölündi. 'Çerkes Yorite Okrugy', 1928'de bu Oblast yapyldy. Awgust 1942 'de German gosuny Garaçay topraklaryna girdi we bu yerde 5 aya cenli galdylar. Garaçay-Malkarlylar'da 1943 yyynı ahyrlaryna cenli Sovetler'e cenli hujumlerini sürdürdiler. Bu arada Kavkaziya'daky Rus gosunlary hereketlere de bastutanlyk etdiler. Bu hujumler wagtynda gaty kop adamlaryny yitirdiler. Bu yer Iyul 1943'de Nemeslar'dan arassalandy. 2 Oktyabr 1943 we 8 Mart 1944 'de Nemes gosuny bilen iş salysdyklary sebapli Karaçay-Malkar ilatynyn aglabasy Orta Aziya (Garaçaylylar Kazakistan'a, Balkarlar'da Kırgızistan'a) sürgun edildi. O bolsa, Garaçay-Malkarlylardan munlerce adam Nemesler bilen is salysdyklary wagtynda Sovet gosunlaryn arasynda da bardylar. Sürgin wagtynda kop sanda Garaçaylylar aradan cykdy. 2 Sentyabr 1943'de Garaçaylylar, 8 Mart 1944'de Malkarlylar yurtlaryndan kowulyp sürgüne gosdular. Sürgün wagtynda uly bir guycli adamlary gurban boldular. Gruziya degisli kone Garaçay topraklaryna Gruziya'dan getirilen Svanlar yerleştirildi. Sürgünde 14 yyla cenli galan Garaçay-Malkarlar'yn (Balkar) 1956'da azat edildi. 1957'de, 1926 yylyn basynda boldugy yaly Garaçay-Çerkes Oblasty tazeden guruldy, Balkarlar yaly Garaçaylar da yza getirilmage başlandy. Oblast 3 Oktyabr 1991'de RSFSC'ne bagly bir respublika boldy, yzyndan, Dekabr 1991 sonynda Russia Federasiyasynyn gosuldy. Garaçay-Çerkes Respublikasy'nyn 2002'de 739.470 bolan sanly rayatlaryn 469.198'i Garaçay (%63.5), 107.878'i Rus (%11.65), 9.591'i Çerkes (% 1.3; Kabartay we Besleney), 22.346'sy Abaza (% 7.4) we 54.873'i Nogay (% 13.4). Bu 5 yerde 5 dil'de ( Rus , Garaçay , Kabartay , Abaza we Nogay dilleri), resmi diller statuyalardyr. 17.yyl'da bu yere bolan Nogay göçme we Krim Tatarlary'nyn yerine yetirdigi isler Garaçaylaryn İslamy tanamalaryna komekci bolupdyr. Emma başga bir aytmaklaryna göra, Garaçay-Malkarlylaryn İslamy kabul etmelerinde 18.yyl'da yasan İshak Efendi tarapyndan kabul etdiler. Sovet wagtynda yapylan metjitlerin yerine bugün kop taze metjit açyldy. Garaçay-Malkar halky bugün Kavkazya’da " Garaçay-Çerkeziya " we " Kabarday-Balkarya " atlaryny goteryan iki ayry respublikasynda Russia Federasiyasy’na bagly yasayarlar. 2005'de Garaçaylylar 456,140 Malkarlylar bolsa 188,771 sanly rayat. Bu günki Türkiye'de yaşayan Garaçay-Malkar Türkleri'nden Onur Coşkun, Hasan Ülker, Adilhan Adilogly, Dr. Yılmaz Nevruz, Dr. Hayati Bice we Doç. Dr. Ufuk Tavkul tarih, kültür, antropoloji, edebiyat sahalarynda Garaçay-Malkar Türkleri meselesinde eser yazan atlardyr. Nogaylar - Don we Kuban nesilleri arasyndaky Krim boylarynda we Astrahan kenarlarynda barlygyny bildiren Türk dillerinden Nogaycany gurleyan bir Türk milletidir. Nogay ady, Krim'yn g/batarynda Aksu nesli bilen Özü neslinin arsyndaky shahada Gypjaklaryn beyik begi bolup begligini atasy Tuval begden galan bu adam 1270 - 1299 yyllarynda Altyn Orda'da uly bir beg bolan Berke Han'yn baskomandiri Nogay Han'dan gelyar. Ona bu begin Nogay ady berilipdir. Mongol dilinde bir ulke manysyny beryar yagny haman sabir saka dilinde. Yedisan-Nogay taypalaryndan yedisi (Şyryn, Aryn, Gypjak, Argyn, Alçyn, Katay we Mangyt) Yedi ady bilen bilinyar. Bulardan başda Şyryn, yone birini dördi Krim tarapyna gidipdirler; galanlar bolsa az wagtlyk aşaky İdil boylaryna göçupdirler we bulardan Mangyt urugynyn ady Nogay ady yaly ullanylyar. Nogaylar 1426 yylynda Edige begin ogly Nurettin beg tarapyndan emirlik gurupdyrlar we 150 yyldan kop saklanypdyr. Paytagty Sarayjyk'dy. 1563 yylynda Ruslaryn hujumlerinden sonra Uly Nogaylar, Kiçi Nogaylar we Alty ogyl Nogaylary bolup üç bolege bolunipdirler. Edige destany Gazak Türkleri gozgalanlarynda kökleri Nogaylara we Özbeklere dayanyar. Garagalpaklar 15 asyrda Volgadan Aralyn g/dogaryna gelen bir Nogay milletidir. Hatda Krim Türklerinin gosun güyjünin kopleri asyrlar boyy Nogaylar bolupdyrlar. Nogay Han'yn ölüminden (1299) sonra car taraplara göçupdirler. Bu göçuslerin in ulusy Osmanly Rus soweşindan sonra 1860 yylda 180 mun Nogayyn göcusidir. Tatlar - Yahudileri bilen Dagystan'daky İranlylar'a menzes toplulyk. Dagly Yahudiler diyen dusunislerine gora, horluk we aclyk dowrunde İsrail'dan çykarylan Yahudi göçmenlerin, aglabasy İran tarapyndan Dagystan'a yerleştirilmeleri we sonra Mitraizm, Zaratrizm yaly ynanyşlaryn tasiri we Dagystan'y elinde tutan İranly esger atlylar bilen garyşmalary esasynda gelendikleri bilinyar. Dagystan bilen bagly b.e.o. yüz yyllarda kabir maglumatlarda Dagystan Yahudiler'ine baglanysypdyr. Mahaçkala (Dagystan paytagty) towereklerinde Yahudiler'in dolandyrdyklary kabir hanlyk we sowda yerlerinin tapyldygy bir yerleşmanin bardygy bilinyar. Yone Yahudiler'in Dagystan'daky barlyklary İran barlygyna degislidir, we yene bu iki barlyk taryh boyunca bir birileri bilen iç-içe gecip yasapdyrlar. Aglabasy İslam ynanjyny kabul edipdirler. Yone Yahudi ynanjyny gorayanlar Dagystan'da su gune yaşayarlar. Dagystan'yn Derbent we Mahaçkala yerlerinde obalary bar. Dünyadaky Tat milletinin % 60'a yakyny Azerbaycan'da yasayan bolsalar'da Şiî-İslam ynanjynda bolmalary sebebi bilen calt Azerileştikleri bilinyar. Türkiye'daki Tatlar'yn'da kopluk bilen Azeri diyilip atlandyryldyklary bilinmekde. 1990'ly yyllardan baslap yaşadyklary yerlerden İsrail'e esasy bir göçmeler bolupdy. Gurledikleri dil Orta Parsça bolan Pehlewice (Pahlevi) gaty yakyndyr. Dagystan'da 12 mun, İsrail'de 15 mun, Azerbaycan'da 10 mun, Russia Federasiyasy'nda 80 mun, Türkiye'nin Anadolu we Marmara yerlerinde bolsa 20 mun'e yakyn Tat'yn yaşadyklary hasaplandy. Cerkesler - Türkiya Kavkazya'dan gelen Türk dili gurlemeyan butin gruplara berilen esasy atlandyrmadyr. Yone Türkiya göçup gitmeleri Kavkaz halklary oz arasynda gaty kop gruba bolunyar. Çerkesler basga atlary bilen Adigeyler Kafkas Daglary'nyn g/batar eteklerinde, Kuban Irmagy bilen g/dogarynda Bzıb (Psıb) jennellikleri arasyndaky Karadeniz gyyalarynda, g/batarynda Kuban bilen Terek jennelliklerin howuzlaryny gaplayan uly bir millet bolan we ozlerine Adigey adyny beren halkdyr. Yone Türkiye'de, Kavkaziya kökli Adigey , Abhaz , Abaza , Çeçen , Oset , Dagystanly, Garaçay, insanlaryn ahlisine berilip bilen ortak bir özel atdyr. Abzah yada Abadzeh (Абдзах), Hatko (Hatukay bilen basga boylar bolup)(Хьатыкъуай), Bjedugh (Бжъэдыгъу), Şapsyh (Шапсыгъ), Hak'uç (ХьакIуцу), Natuhay (Нэтыхъуай, Нэткъуадж), K'emguy (КIэмгуй), Mahoş (Мэхъош), Yegerukay (Еджэркъуай), Mamhyg (Мамхыгъ), Besleney (Беслъэней), Hatukay (Хьатикъуай) we Kabartaylar (Къэбэрдэй), in tanymaly Çerkez topluluklarydyr.Rus surat medeniyetinde, Russia Federasyasy'na bagly Garaçay-Çerkez Respublikasyn'nda yaşayan, Kabartay we Besleney kökli Adigey toplulygyna Çerkez, bularyn yaşadygy yerlerde ayratyn pikirde ya-da bir sozde Çerkeziya diyilyar. Bu yerede 1926 - 1928 yyllary arasynda Çerkez Okrugy, 1928 - 1957 arasynda, bir üst statusyna cykartylan Çerkez Oblasty tapylyyardy. Çerkez Oblastynda 1956'da sürgün jezasy yatyrylyp Garaçaylara yzyna berilen, 1928-1943 yyllar arasynda bar bolan Garaçay Oblasty topraklary bilen, 5 Yanwar 1957'de birleştirilip, 1926 yylynda boldugy yaly, tazeden bir Garaçay-Çerkez Oblasty guruldy. Batslar - Abhazlar - ( Abhazca : Аҧсуа, Apsva yada Apsua ; Abhazya’da yaşayan g/orta Kavkaz halky. Gruziyanyn daşynda in uly Abhaz halkalry Türkiye’dedir. Türkiye’daki Abhazlaryn atalary 19 asyrda Çerkesler bilen birlikde Ruslar tarapyndan gocuripdirler. Esasanam Russia Federasiyasy, Gazagystan we Ukraina’da Abhaz rayatlary bardyr. G/batar Kavkaziya’da yaşayan Abazalar bilen Abhazlaryn bir kökli boldugy kabul edilyar. Açba hokumdaryn 780 yyllarda Abhaziya patysalygy'ny gurmasy we bu yerden Gruziya tabynlygyndan çykmasyndan sonra Abhazya bir dowlet halyna geldi. Yerli halk bilim yazuw we medeniyet dili bolup Gruzincani ullanmaga başlady. Bu gunki Gagra saherinin g/batary Kuzlupha yerindaki yeke merkez paytagtydy. 900-1100 yyllary arasynda Gypjaklar bilen federasyon duzup Osetler bilen soweşdiler. Abhaziya Gruzistan patysalygy dowrunde Gruzistanyn bir parçasydy. Abhazya, 1860’larda Ruslar'yn gol astyna girdi we Abhazlara bir dowur garasyardy. 1864'de Abhazlar Ruslar tarapyndan beyleki Kavkaz halklary bilen birlikde Osmanly topraklaryna gaçdylar. Abhazya, 1917 agdarylysygyndan sonra, ozunin bir Gruzin bolan Stalinin dürli zorluklary bilen Demokratik Gruzistan Respublikasy’na degisli etdi. 1921’de Gruziy’a Gyzyl gosunyn girmesinin yzyndan Abhazya, Gruziya SSR içinde ayry bir Abhazya Sovet Sosyalist Respublikasy boldy. Statuyasy 1931 yylynda Gruziyan SSR içinde ayratyn respublika owruldi. Sovetler Birligi döwrunde, turizminim osmegine bagly bolup Abhazya’daky Ermeni, Rus we Gruzin milleti artdy. Abhazca mekdepler yapylma halyna geldi. 1989 yylynaa göra Abhazya’da dine 94.000 Abhaz bardy we bu da ayratyn respublikanyn rayatynyn %18’ini dolduryardy. Galan uly bölümi Gruzinler (%45), Ermeniler (%15) we Ruslar'dan (%14) adamlar yasayardy. 1992-1993’de Abhazya Ozbasdak Respublikasynyn garassyzlygyny yglan etmesi bilen çykan soweşde Gruzin gosuny we meyletin halk birlikleri Abhazya'ya girdi we kanunlary yza serpikdirdi. Yone dünyanin kabir yerlerinden meyletin bolup gelen Abhaz, g/batar kavkaz kökli halklar, ermeni meyletinler, dagly halklaryn we Rus gosunynyn komegi bilen gruzin esgerlerinin uly we agyr yenilsizliklere sezewar edipdirler. Bugün Abhazya’nyn galan rayatlarynyn bolsa Ruslar, Ermeniler, Gruzinler (dineje Gali yerlerinde), Greekler we Yahudiler yasayarlar. Bu gün Abhazya rayatynyn 180.000 boldugy we Abhazlar topraklarynda Rus birliklerinin gol astyndadyrlar. Abazalar - ( Abazaca : Aşua, Rusça : Абази́ны ya da Аба́за), aglabasy Garaçay-Çerkesiya , Adigey we Abhazya'da yaşayan d/gazyk Kavkaz halky. Abazinler diyilip hem tanalyar. Abhazya'da yaşayan Abhazlar Abazalara dil temasynda in yakyn halkdyr. Günümizde Abazalaryn uly bölümi Türkiya’da, Iordaniyada, Siriyada we Musur yaly Arap ülkelerinde yasayarlar. Garaçay-Çerkesk : 32.346, Stavropol Kray : 3.300, Kabardey-Balkar : 514, Türkiya : 11.000 (cenek bilen), Abhazya : 2.138, Siriya : 2.000 (cenek bilen),Iordaniya : 1.500 (cenek bilen). Adigeyler - beyleki ady Çerkez diyilip bilinen d/gazyk-g/batar Kavkaziya'nyn yerli halkydyr. G/batar Çerkezleri we g/dogar Çerkezleri ady bilen iki topara ayrylyar ( Adigeyce : Адыгэхэр). Günümizde Adıgeylerin aglabasy Russia Federasyna (RF) degisli bolan Adygey Respublikasy (AR), Garaçay Çerkes Respublikasy, Kabardey-Balkar Respublikasy bilen Krasnodar Kray'daky yerli halkyny duzyarler. Adygeyler, AR'nyn 447.109 (2002) bolan rayatlaryn % 24.2'sini duzyar. Adygey (g/batar) Adygeylerinden ayry bolup, 2002'de 439.470 bolan Garaçay-Çerkes Respublikasynyn rayatlarynyn % 11.3'i Adigey (Kabardey we Besleney) aslylardyr we Garaçay-Çerkesya'daky Adigeylere, Rus edebiyatynda Çerkes diyilmekdir. Esasanam 2002'de 901.494 bolan Kabardey-Balkar Respublika rayatynyn % 55.3'i "Kabardey"ler we Adigeyler'dir. Adygeylerin Şapsyg ya-da Rus yazylyşy Şapsug toplulugyna bir bölümi adyna 23 Iyun 1924'deTuapse merkezi bolup Garadeniz gyyalarynda Şapsyg Rayony guruldy, yone Krasnodar krayyna bagly bolan bu rayon 24 May 1945’de yapyldy, topraklary su wagtky Soçi saheri bilen Tuapse rayony içine alynypdyr. Bu yere "Garadeniz kenary Şapsygyasy" (Хы1ушъо Шапсыгъэ) esasy ady berilmekde bolup bu yerdaki Adigeylere,1999'dan bari RF'da Şapsyg diyilmekde. Adigeylerin Şapsyg-Hak'uç günde 24 sagat translyacia etyan "Nafna" atly internet radiyasy İsrail'yn Kfar-Kama saherinde yerlesyar. Syyasy pikirde g/batar Adygeylerinden bolan, Garaçay-Çerkes Respublikasy'nda (2 oba:Vak'ojıle/Вак1ожылэ we Besleney) we Krasnodar krayynda (2 oba:Kurguyu we Beçmyzey) yaşayan Besleneyler, Adygeyjenin onden galan Kabardeycanyn bir dilinde gurleyarler (Besleneyıbze ya da Besneyıbze). Beyleki tarapdan Adygey ya-da yalnyş okuluşy bilen Adige taypalary, kop dilde Çerkesler diyilip bilinen Adygey halkynyn oz-ozune berdigi atdyr. Çerkes taypalary, esasanam Türkiya we ABS'da d/gazyk Kavkaz halklaryny atlandyrmak uçin'de ullanylyar. Adigeyler, Adigece (Адыгабзэ) diyilip atlandyrlyar, we d/gazyk Kavkaz dillerinden birini gurleyarler. Adygeyler ,RF daşynda, kopsi Türkiya'da (1 milyondan kop), Yrak 72.000 , Siriya 225.000 , Iordaniya 124.000 ,İsrail (11.000), Musur 643.000 , Sudan 35.000 , Liviya 6.500 (Misrat'a yakynda "Kabilet-üs Sirakes"), Kipr 9.600 , Balgariya 22.500 (1.300; Varna yakynynda 4 oba), Kosova 1.400 , Yevropa Birlesik ülkeleri ( Germaniya 200.000 , Gollandiya 40.000 , Belgiya 17.000 , Fransiya 28.000 , Avstriya 17.000 ,we.b.), Svecia 8.600 , ABS 90.000 (NewYork,New Jersey, California), Kanada 20.000 , Avstraliya 6.000 we 40 yakyn ülkelerde yaşayarlar. Bular Adygey Diasporasyny duzyarler. Men gurlesyan gyzymam Adygeyka, Adygey respublikasynda yasayar.