Salam comyn agzalary mana gorogly eposy barada maglumaf gerek
Gorogly
-
kurbi
13 years ago
- http://www.turkmenkultur.com/menu/ml/t7/girish.html
-
kurbi
13 years ago
- «Кёр-оглы»
«Кёроглу». Илл. Т. Тагиева
«Кёроглу». Илл. Т. Тагиева
"Кёр-оглы", "Кёроглу", фольклорно-эпический памятник, распространённый на Ближнем Востоке и в Средней Азии. Сложился около 17 в. Версии "К.-о." Условно можно разделить на две группы: западную (армянская, грузинская, курдская, азербайджанская, турецкая версии, восходящие к азербайджанскому эпосу "К.-о.") и восточную (туркменский "Гёроглы", узбекский и казахский "Гороглы", таджикский "Гуругли", или "Гургули"). Во всех западных версиях герой — народный мститель и поэт-импровизатор, цель жизни которого — отплатить тирану, ослепившему его отца (отсюда имя героя — Сын слепого). Западные версии состоят из отдельных прозаических рассказов о подвигах Кёр-оглы в сочетании со стихотворными вставками — эпическими и лирическими песнями, авторство которых приписывается самому герою. Эпос носит полуисторический, полулегендарный характер, очевидно, сохраняя следы деятельности реального исторического лица, каким представляют Кёр-оглы дошедшие до нас документы 16—17 вв. (армянский историк Аракел Тавризский, архивные материалы, хранящиеся в Национальной библиотеке Стамбула и др.). В образе Кёр-оглы воплощен народный идеал героя, справедливого и честного правителя. Западные версии содержат много биографических и бытовых деталей, свидетельствующих о том, что эпические легенды ещё не стали героическим эпосом. Кёр-оглы во многих западных версиях выглядит "благородным разбойником". Турецкая версия в Анатолии и на Балканах имеет форму небольшой повести. Её герой — беглец, борющийся с местным феодалом Болубеем, мстит за личную обиду. Среднеазиатские версии объединены общими признаками, во многом отличными от западных. Герой родился от мёртвой матери в могиле (отсюда его имя Героглы — Сын могилы). В этих версиях герой — эпический богатырь, справедливый монарх знатного происхождения. Он и его 40 удальцов воюют с соседними феодалами, защищая родину. Во всех версиях герой обитает в сказочной стране Чамбел (Шамлыбел), где царит дух равенства и братства. Среднеазиатские версии впитали много сказочно-фантастических элементов. Узбекская и казахская версии в значительной части, а таджикская версия целиком написаны стихами.
Лит. и тексты: Кёр-оглу, восточный поэт-наездник, Тифлис, 1856; Кёроглу, Б., 1959; Гороглы, Ашгабат, 1958; Жирмунский В. М. и Зарифов Х. Т., Узбекский народный героический эпос, М., 1947; Каррыев Б. А., Эпические сказания о Кёр-оглы у тюркоязычных народов, М., 1968; Короглы Х., Новая версия "Кёроглу", в кн.: Теоретические проблемы восточных литератур, М., 1969.
Х. Г. Короглы.
-
sweetbala
13 years ago
- gorogly oran govy adam eken
-
Kuraldyshy
12 years ago
- Maglumat çe$mesindaki sayd-a gowja eken, duzenlere ullakan tanryýalkasyn.
-
Bravo
12 years ago
- göroglyny görogly edenem gyrat
kurbi 13 years ago- «GÖROGLY EPOSY
Halkyñ tebigy güýçler bilen göreşde
gazanan ilkinji ýeñişleri onda öz
durnuklylygyny, guwanjyny añmak
duýgusyny, täze ýeñişlere bolan islegi
we şol esasda gahrymançylyk eposyny
döretmäge höwesi emele getirýär.
M. Gorьkiý
Milli duýgularyň oýanyşyny, özbaşdaklyk, azatlyk ugrunda alnyp barlan yzygiderli göreşi halky dilde çeper beýan edýän gahrymançylyk eposy ösüp kämilleşmek, ýyllar dowamynda çeper timarlanmak netijesinde giñ halk köpçüliginiñ, sotsial, ahlak, etiki, estetiki ideallaryny öñe sürmekde möhüm rol oýnaýar.
Uzak asyrlaryn dowanyda gahrymançylyk eposynyñ dilden-dile geçip, giñden ýaýramagyna, ajaýyp ýadygärlik hökmünde sünälenilip saklanyp gelmegine, halkyñ milli guwanjyna öwrülmegine onuñ şol aýratynlyklary ilkinji nobatda sebäp bolýar. Şeýle kesgitli sözleri türkmen gahrymançylyk eposy «Görogoly» hakynda-da aýtmak mümkin.
Türki dilli sowet halklarynyn, ylaýta-da Orta Aziýa, Gazagystan, Azerbaýjan halklarynyn «Manas», «Alpamyş», «Koblan dy batyr», «Kyrk gyz» ýaly gahrymançylyk eposlary galereýasynda mazmunynyñ originallygy, taryhylygy, diliniñ, tüýs halkylygy, Pälwan bagşy, Magtymguly Garlyew, Palta bagşy ýaly ussatlar tarapyndan öwran-öwran aýdylyp, halkyň oý-pikirlerine ýakynlaşdyrylan-
-dygy bilen türkmen «Göroglysy» aýratyn tapawutlanýar.
Beýik Magtymgulynyň baý poeziýasynyň türkmen halkynyň iň ajaýyp milli guwanjy bolşy ýaly, türkmenleriñ, «Göroglysy» hem şeýle guwanjyş ilkinjilerniň biridir.
Muny gazak alymy R. Berdibaýew, garagalpäk alymy K. Maksetow, özbek alymy T. Mürzäew ýaly folklorçy kärdeşlerimiz hem özara gürrüñdeşlikde-de ýörite nygtap aýdýarlar.
Şoňa görä-de, bu klassyky ýadygärligi neşir etmek, ylmy taýdan öwrenmek türkmen filologiýasy ylmynyñ derwaýys meseleleriniñ, biridir.
Türkmenleriñ «arkadagy, hemaýatçysy, gaýduwsyz gahrymany» (E. E. Bertelьs) bolan legendar Görogly hakyndaky meşhur eposyn, döreýşi, sýužetleriniñ ýaýraýşy, türki dilli halklaryñ ençemesiniň folklorynyň uly epiki ýadygärligine öwrülişi barada ençeme ylmy işler ýazyldy.
Olardan türkmen alymlary B. A. Garryewiň, N. A. Aşyrowyň, M. Kesäewiň, A. Gowşudowyň, P. Kiçigulowyň, A, Durdyewanyň, B. Welie-wiň, A. Bekmyradowyň, A. Garryewanyň, A. Baýmyradowyň, şu setirleriñ, awtorynyñ işlerini ýatlap geç-mek bolar. «Görogly» eposy hakynda W. M. Jirmunskiniň, X. G. Köroglynyñ, X. T. Zarifowyň soýuz möçberinde ululy-kiçili ylmy işleri neşir etdirendiklerini bellemek gerek.
Alymlaryň ençemesiniň pikirine görä, «Görogly» eposynyň sýužetleri orta asyrlaryň ahyrlarynda Gündogarda bolup geçen halk-azat edijilik hereketleri, daýhan gozgal- -aňlary esasynda emele gelýär.
Şun-da XVI asyryň başlarynda Günorta Azerbaýjanda, Kiçi Aziýada, Yrakda ýüze çykan, XVII asyryn başlaryna çenli dowam eden Jelalylar gozgalaňy ilkinji nobatda göz öňünde tutulýar.
Şeýle pikirlere sürlende, eposyñ gahrymanlarynyň, personažlarynyň ençemesini, şol sanda hut Göroglynyñ özüniň--de Şol gozgalaňlaryň ýolbaşçysy bolandygyna esaslanylýar.
Şu gozgalaňlar bilen baglanşykly taryhy çeşmelerde Göroglynyň ady köp duş gelýär, Ermeni taryhçysy Aranel Töwrizli 1662-nji ýylda-ky ýazgysynda daýhanlar- yñ hem şäher garyp-gasarlarynyň gozgalaňynyň bolandygyny, onuñ ýolbaşçylary - -nyñ biriniň Göroglydygy barada habar berýär.
«Jelaly» ady bilen belli bolan gozgalaňa işeňer gatnaşanlaryň biri hökmünde Göroglynyñ ady XVIII asyr türk taryhçysy Öwlüýä Çelebiniň «Syýahatlar kitabynda» köp agzalýar. X. G. Korogly soñky ýyllar-da Türküýänin arhiwlerinden Jelaly Göroglysyna degişli gymmatly materiallary ele saldy. Şol materiallarda Göroglydan başga-da Demirçi Hasakyň, Mustapa Kyzyroglunyň, Bezirgeniň, Öweziň, Safaryň, Gassan Isanyn,, Ýusubyň atlary getirilýär.
Ermeni täjiri Elýas Muşegýanyň maglumatlarynda-da Göroglynyň aýdymlaryna duş gelinýär. Şeýle maglumýatlar, pikirler, çaklamalar ýene-de bar. Bular eposyñ taryhy kökleriniň Jelalylar hereketiniň materiallaryna esaslanýandygyna belli ynam döredýär.
Şol Jelalylar hereketi,biziñ pikirimizçe,diñe türkmen «Göroglysyna» esas bolman eýsem eposyñ tutuş Kafkaz wersiýalarnyň taryhy sýužetleriniñ ýüze çykyşyna esas bolupdyr.
Şu wersiýalaryň mazmunynda türkmenler bilen baglanyşykly wakalar esasi orny eýeleýär.Munuñ şeýledigine eposyň soñky ýyllarda tapylan, gruzin hem Rus alfawitinde neşir edilen.
Gruzin wersiýasy1 hem şaýatlyk edýär. şu wersiýadş teke, ýomut, jelaly taýpalaryñ Rum welaýatynda ýaşaýandyklary, Göroglynyň atasynyñ gözlerini şah-apbas patyşanyñ oýdurandygy barada maglumatlar bar.
Türkmen bagşylary tarapyndan uzak ýyllardan bäri uly söýgi hem joşgun bilen aýdylyp ýörlen «Görogly,» eposynyñ sýužetleriniň döredişine ösüşine häzirki Türkmenistan, türkmen taýpalarnyñ durmuşy bilen baglanyşykly wakalar derejede täsir edipdir.
Eposyñ Kafkaz wersiýalaryinda baş gahraman Göroglynyñ esasy garşydaşy hökmünde türk soltanlary öñe sürülýär. Bu wersialaryñ hemmesiniñ baş gahrymany Görogly batyr türkmen ýigidi hökmünde görkezilýär.
Baş gahrymanyñ türkmen atlandyrylyşy eposyñ özbek, gazak wesialarynda esli derejede anyklaşdyrylýar. Özbsk baş gahrymanyñ türkmenleriñ teke, ýomut taýpalarynda dünýä inendigi barada aýdylýar.
Onuñ hereketleriniñ köpsi häzirki türkmenistan-da bolup geçýär.Mary ,GOWŞUT (Kowuşty)ýaly toponimik atlar ulanylýar.
Gazak wersiýasynda-da baş gahramanyñ Teke,ýomut taýpalaryndan çykandygy aýdylyp, onuñ hereket meýdany Ürgenç şäheri, Amyderýa boýlary,kaspi deñiziniñ töwerekleri bilen baglanyşdyrylýar.
Özi-de Kawkaz wersiýalary bilen deñeşdireniñde, bulardaEýran şalarnyñ, Arap hanlaryna garşy baş gahrymany Göroglynyñ, onun batyr ýigitleriniñ alyp baran göreşleri uly orny eýeleýär.
Elbetde, bu ýagdaýlar taryhy kökleri Günorta Azerbaýjanyň,Kiçi Azianiñ taryhy wakalaryndan baş alyp, gaýdan «Görogly» eposiniñ sýužetleriniň Orta Aziýada, Gazagystapda ösdürilişidir.
Eposyň türkmen wersiýasy hakynda gürrüñ edilende,onda Günbatar Türkmenistan bilen baglanşykly wakalara toponimik atlara köp duş gelinýär.
«Göroglynyň» «Serwijan» dessanyndaky başlangyç wakalar Garrygala raýonynda Sumbar derýasynyň boýunda bolup geçýär. Bu dessany köneürgençli bagşy Nury Halykow aýdyp ýazdyrypdyr1.
Dessanda Sumbar derýasynyň ady getirilýän epizod aşakdaky ýaly:
«Ol (Şasepit — B. M.) şol galadan (Geroglynyň galasyndan — B. M.) alan mallaryny, ýesirlerini sürüp bir gün gaçdy. Ikinji gün Sumbar çaýynyň aňry ýüzüne geçip: «Görogly awdan üç günden soñ. gaýdyp geljek, onynça biziň yzymyzdan kowgy gelmez» diýip, şol ýerde düşüp, çadyr-çemenlerini dikip arkaýyn ýatdylar. Öwez göwnüne hiç bir mekirlik, hile getirmän, ýagynyñ yzyny yzarlap barýardy.
Birden görse, Sumbaryň aňry ýüzünde gyzyl, al-ýaşyl bolup çadyrlar gerlipdir».
Şu epizoda esaslansaň, Göroglynyñ galasynya Sumbar derýasynyň bäri tarapynda ýerleşendigini aýtmak bolar.
Umuman, Balkan dagy, Etrek, Gürgen ýaly ýer-ýurt atlary «Görogly» eposynda häli-şindi ulanylýar. Baş gahryman Görogly eposyñ, «Arapdan ar alyş», «Öweziň halas edilişi» dessanlarynda özüniň ýaşaýan mekanynyñ Balkan töweregidigini aýdýar.
Ýok meniň zynat — nyşanym,
Balkan degresi mekanym.
Pirler medet berer gylyçlaşanda,
Balkan degresinde iliñ, Öwez jan.
Eposdan ýazylyp alnan käbir bölek aýdymlarda Görogly Öwez ogluna Etrek, Gürgen töwereklerine göçmegi teklip edýär.
Gel, Öwez, Gürgen göçeýli,
Etrek, Gürgen jaýym bardyr.
«Göroglynyñ» Stawropolь türkmenlernyñ arasyna ýaýran wariantynda Gürgen bilen birlikde Jeýhun derýasynyñ -— Amyderýanyň hem ady tutulýar.
Söweş güni şirin jandan geçdiňiz,
Bedew münüp garly daglar aşdyňyz,
Däli Gürgen, Jeýhunlary geçdiniz,
Ýene armanyňyz barmy, kyrklarym.
Ägirt uly eposyň golýazma nusgalarynda ýokarky ýaly mysallar köp.
Günorta-Günbatar Türkmenistan bilen baglanyşykly wakalar «Görogly» eposyna degişli hekaýatlarda ylaýta-da uly yz galdyrýar. Olarda beýan edilişine görä, Göroglynyň atasy Jygaly beg agtygy Göroglyny, Öwez we Hasan ogullaryny şu territoriýada terbiýeläp ýetişdirýär. Kaspi deñzi, Weýeňňam ýurdy, Madaw, Maşady-Messerian ýaly ýer-ýurt teke,ýomut, ýemreli ýaly taýpa atlarynyñ häli-şindi ýatlanylyşy eposa degişli hekaýatlary mazmun taýdan Türkmenistan bilen baglanyşdyrýar.
Olarda baş gahrymanyň esasy garşydaşy hökmünde Eýran şalary öňe sürülýär. Hatda türk soltany hökmünde öne sürleýän Hüňkäriň ýurdy-da «Eýran ýurdy2» diýip görkezilýär.
«Görogly» eposynyň özünde, onuň bilen baglanyşykly rowaýatlardyr hekaýatlarda Sumbar derýasy, Balkan daglary bilen baglanyşykly wakalaryň beýan edilişi, Günorta-Günbatar Türkmenistandaky ýer-ýurt atlarynyň agzalyşy XVIII asyryň belli türkmen şahyry Şeýdaýy tarapyndan Görogly atlandyrylan Ogurjyk (Ugurjyk) alpyn başdan geçiren durmuşy bilen köp derejede baglanyşykly.
Hywa taryhçysy Abylgazynyn3 ýazyşyna görä, batyr ýigit Ogurjyk alp ilkinji hereketlerini Eýrandan başlaýar.
Eposda
Syýasat eýlediň Basra ýurdundan,
Keç bakan ykbala Kör Jygal ogly4
diýen setirler hem şol hereketler bilen baglanyşykly dörän bolsa gerek. Dürli hanlar bilen çaknyşykdan soň, Ogurjyk öz taýpasy bilen Wolga, Ural derýalaryndan geçip, Mangyşlagyñ üsti bilen gelip, Balkan daglarynda ornaşýar.
Taryh ylymlarynyň doktory Ata Jykyýewiň ynamly taryhy çeşmelere
salgylanyp berýän maglumatlara görä, Ogurjyk ilaty bilen Balkan daglarynyn, golaýynda XI! — XIII asyrlaryň çatrygynda ýaşapdyr. Amyderýanyň bir goly Uzboýyň şol döwürde Kaspa guýýan ýerinde olar şäher bina edip, oňa Ogurja diýen at beripdirler.
Köne Uzboýyñ Kaspa guýýan ýerinde Ogurjaly diýen ýer şü günlerde hem bar. Ogurjygyň batyrlygy, gaýduwsyzlygy hakyndaky wakalar, hekaýatlar Göroglynyñ adyna berlipdir. Şeýdaýy şu Ogurjyga (Ugur-jyga) bagyşlap aşaky ýaly setirleri döredipdir,
Kyrk şäherden hyraç aldy,
Oguz ili äleme doldy,
Çoh döwran geldi, sowuldy,
kaky onuň däbi, ýoly?
Körhan ogly Ugurjyk alp,
Gyrdy türk ilin at salyp,
Görogly oňa at galyp,
Paç alyp geçdi sag-soly.
Doglup ikinji Ugurjyk,
Ýada satylandyr birçak,
Döwran dolanýandyr her çak,
Düzlener türkmeniñ haly.
Şeýdaýy ýaly ussat şahyr tarapyndan Ogurjyga '(Ugurjyga) Görogly adynyň dakylyşy ynamdar çeşmeleriň biridir. Şol döwürde türkmenleriň nesilbaşçysy oguz iliniň at-owazasynyň äleme doluşynyň aýdylyşy üns bererlik Ogurjyk ýaly gaýduwsyz ýigitleriň batyrlygy baradaky hekaýatlaryň Göroglynyñ adyna berlip bilinjekdigi hem düşnükli.
Şu ýagdaýlar eposyň ilknnji sýužetleriniň has irki döwürlereden XII — XIII asyrlardan bäri dowam edip gelýändigine şaýatlyk edýär.
Şunlukda, eposda Türkmenistan bilen baglanyşykly ýer-ýurt atlarynyň görkezilişi, käbir wakalaryň beýan edilişi onuň mazmunyna milli häsiýet berýär, Türkmen halk diliniñ, çeper aňladyş serişdeleriniň tutuş eposda örän ýerlikli
ulanylyşy şol milliligi
esli derejede güýçlendirýär.
Eposyň tutuş türkmen wersiýasynyň Günorta Azerbaýjan wakalary bilen birlikde häzirki Türkmenistanyň öz durmuşynda ýüze çykan wakalar,türkmen halkynyň türk soltanlaryn-dan başga-da Eýran şalaryna garşy alyp baran göreşleri esasynda formalaşandygyny aýtmak gerek.
Baş epiki gahrymanyñ göreş, hereket meýdanynyň örän giňligi, eseriň kompozitsiýasynyñ. giñ planlylygy tutuş eposyñ mazmunyna mizemez, monumental häsiýet berýär. Monumentallygy boýunça türkmen «Göroglusyny» diñe gyrgyzlaryň meşhur «Manas» eposy bilen deñeşdirmek bolar.
Türkmen edebi mirasynda şeýle monumental eser Beýik Oktýabrdan soň sowet edebiýatynyň klassygy B. Kerbabaewin «Aýgytly ädim» romany arkaly döredildi.
«Görogly» eposy türkmen halkynyñ, onuň söze çeper bagşylarynyñ, aýdyjylarynyň. pähim-paýhasy bilen dörän, zähmetkeş halkyň uzak asyrlyk çeperçilik tejribesini özüne siňdiren tüýs halky eserdir.
Şeýle eseri biziñ döwrümize ýetirendigi üçin şu günki bagtyýar nesil ata-babalary- -myza hemişe minnetdar bolmalydyr.
Eposyň esasy ideýa-mazmuny batyr ýigitleriň pähimli, gaýduwsyz serdary, ussat bagşy hem sazanda gerçek Göroglynyñ türk soltanlaryna, Eýran şalaryna garşy alyp baran batyrgaý hem yzygiderli göreşini tüýs halky dilde çeper beýan etmek-den ybaratdyr.
Ýokary synp wekillerine garşy goýulmagy Göroglyny hem onuñ batyr ýigitlerini zähmetkeş halka bütinleý ýakynlaşdyrýar. Halk bähbidini araýan Görogly şalardyr soltanlaryň çozuş-talañlaryndan öz il-ulsuny goraýar, olardan özüniň, halkynyñ aryny alýar. Mysal üçin, epiki Göroglynyň esasy duşmanlaryndan biri bolan türk soltany Myrat III (1574—1595) eposyň esasy tersin gahrymany Hünkär şanyň prototipidir.
Myrat III Zakawkazýäni, Günor-ta Azerbaýjany boýun egdirmek üçin Mustapa paşanyñ baştutanlygynda olaryň üstüne ýüz müň goşun iberýär (Türkmen «Göroglysynda» Hüňkärin nökerbaşysy Mustafa Göroglynyň garşysyna birnäçe gezek çykyş edýär). Gazaply söweşlerden soñ Azerbaýjany, Ermenistany, Gürjüstany wagtlaýyn boýun egdirmek Myrat III-a başardýar. Şeýle gazaply soltan eposyñ esasy tersin gahrymanynyň prototipi hökmünde «Göroglynyñ» («Köroglynyň») Kawkaz, Orta Aziýa wersiýalarynda giňden suratlandyrylýar, Halk eposy «Göroglyda» şeýle zalym şalardyr soltanlara garşy zähmetkeş halkyň alyp baran uzak wagtly göreşi batyr Göroglynyň we onuň edermen ýigitleriniň obrazlary arkaly çeper umumylaşdyrylyp görkezilýär.
Türkmen gahrymançylyk eposy «Görogly» halk bagşylaryndan ýazylyp alnan nusgalar esasynda bize gelip ýetdi. Onuň giň okyjylar köpçüligine niýetlenilen şu neşiri halk bagşylaryndan ýazylyp alnan köpsanly nusgalar esasynda düzüldi. Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat institutynyň golýazmalar fondunda saklanylýan nusgalar respublikamyzyň ähli ýerlerinden ýygnanylypdyr.
Ol nusgalar arap, latyn, rus grafifasynda onlarça bagşylaryň, gepe çeper, epos-dessanlary özleriçe aýdyp, ýaýradyp gelýän dessançylardan ýazylyp alnypdyr. Şolaryň arasynda Daşhowuz oblastytsyň Tagta raýonynda ýaşan ýomut taýpasyndan bolan meşhur Pälwan bagşydan Ata Çepowyň 1937-nji ýylda ýazyp alan nusgasy aýratyn tapawutlanýar.
Bu gymmatly nusga on iki şahadan ybarat bolup, ilkinji gezek 1941-nji ýylda (ýanyna ýene bir şaha goşulyp) neşir edilipdir, ony Ata Gowşudaw çapa taýýarlapdyr, Mäti Kösäýew redaktirläpdir.
Eposyñ häzirki neşirinde respublikamyzyñ beýleki bagşylaryndan ýazylyp alnan nusgalar esasynda Pälwan bagşynyň aýdan nusgasynyň üsti ep-esli ýetirildi. Mundan başga-da, Daşhowuz, Çärjew, Tagtabazar sebitlerindäki bagşylardan, Stawropolь türkmenlerinin bagşylaryndan ýazylyp alnap «Görogla» degişli dessanlar eposyñ şu neşirine goşuldy.Olar «Serwijan», «Ärhasan hem Tellihan» «Öwez hem Gyrat», «Öwsziň ogly Nuraly», «Görogly beg bilen Dawut serdar», «Görogly hem Baly beg» «Tebli batyr» diýen dessanlardyr.
Bularyň soñky bäşisi ilkinji gezek neşir edilýär. Bu dessanlar mazmuny boýunça eposyñ sýužetiniň ösüşiñ soñky döwürlerine degişlidir.
Olar öz mazmunlary taýdan eposyñ umumy sýužeti bilen berk baglanyşýarlar. Olaryñ-da esas gahrymanlary Görogly, onuñ ogullyklary Öwsz, Ärhasan, agtygy Nuraly hem legendar Gyratdyr.
Bu dessanlar türkmen halkynyñ arasynda eposyň sýužetleriniň giň ýaýrandygyna şaýatlyk edýär.Olaryň neşir edilip, okujylara ýetirilmegi eposyň täze dessanlarynyň ýene-de tapylmagyna ýardam eder. Bu kitap eposyň doly, jemleýji teksti däl-de, giň okyjylar köpçüligine niýetlenip taýýarlanylan populýar neşirdir.
Şol sebäpli «Göroglynyñ» kä şahalarynda onuň gürrüñ-prozasynyň hem aýdymlarynyň kä ýerleri (sözleri, setirleri) gysgaldyldy, düzüjiler tarapyndan köpçülige has düşnükliräk bolar ýaly edilip berildi.
Ýene käte şeýle edilende hem, tekstiň ideýal mazmunyna, çeperçilik aýratynlygyna zeper ýetirilmezlige çalşyldy.
«Görogly» eposynyň köp Şahalaryny dürli raýonlarda bir adamyň däl-de, birtopar adamyñ (her kim özüçe) ýazyp alandygy üçin, düzüjiler onuñ dilini birky-babrak etmäge çalyşdylar. Şu babatda-da Pälwan bagşynyn,has doly hem ynamdar nusgasy, belli derejede, nusgalyk roluny oýnady.
Köne edebi-folklor eserleri çapa taýýarlanylanda, tekstologiýa, transliteratsiýa taýdan hemişe kynçylyk ýüze çykýar, çünki olary ýazyp alanlar, göçürenler, düzenler birmeňzeş, birkemsiz taýýarlykly bolmaýarlar. Netijede bolsa «Her molla öz bildigini okar» diýlişi ýaly, olar teksti öz bilişlerine, düşünişlerine görä taýýarlaýarlar.
Emma welin, uzak bir möwritde dörän folklor ýadygärlikleriniň, köne ýazuwly edebi eserleriñ dilinde ençe düşnüksiz sözleriň, gadymy däp-dessurlar, legendar adamlardyr wakalar bilen baglanyşykly zatlaryñ dialekt-gepleýiş elementleriniň we ş. m. bolmagy tebigydyr. Onsoň-da, käbir dymgy belgilerini dogry goýmak hem aýry-aýry sözleri dürs ýazmak anyklaşdyrylmagyny talap edýär. Elbetde, bu zatlar kitaby çapa taýýarlanlary käte kyn ýagdaýlara hem saldy.
Şu zeýilli şertlerde edebi dilimiziñ ýazuw kadalaryna laýyklykda, eposyñ ideýa çeperçilik aýratynlygyny saklap, onuň sowatly hem gyzykly çykmagyny göz öňünde tutup,dil,ýazuw taýdan mümkingadar sazlaşdyryldy.Mysal üçin, her kimiň her tüýsli ýazan sözleri, adam, ýer hem ş. m. atlary aşakdakylar ýaly berildi.
1. Adamyň adyna baglanyşyp gelýän lakamlar, epitetler uly harp bilen aýry ýazyldy: Däli Hasaýa, Däli Mätel, Sapar Köse, Gaýry Mustana, Weli Hyrtman, Weli Dönük, Arap Reýhan, Reýhan Arats, SeýtezS Gyrma...
2.Sözüň soňuna goşulyp, duýgy-islegi güýçlendirýän -aýt, -a, -ä, -ha, -hä, -ow ýaly ownuk söz belekleriniň arasyna defis goýlup ýazyldy:
dur-aýt, gel-aýt, ah-ow, geliň-ow, men-ä,sen-ä, ol-a,aldyň-a, geldiň-ä,
urdy-ha, sürdi-hä.
3.Käbir sözleriñ soňundan gelip,birbada açyk eşidilmeýän, emma düşümdir ýönkeme goşulmasy goşulanda, mese-mälim bolýan dymyk «t» sesi hemme ýer-
de getirildi: dost-dosty, sust-susty, est-esti (estiňe aýyrmak) we ş. m.
4.Üç-dört tüýsli görnüşde ýazylan aýry-aýry sözler köpräk aýdylyşyna ýakynlaşdyrylyp bir tertibe salyndy: hesret, haremhana, paeki, hiý, şemşer, häzir-begjanly, pyýaz, göş, yrsgal, bissimilla, şaýy-messep, zerefşan, Nişapur, Töwriz, seýir dogasy, muhupbet, hälki,däliz, zülpükar,çäşgäh, arja, beýhuda,
aýýar, gurrandaz, müneçjim.
Eposyñ «Öwez getiren», «Bizergen», «Görogly beg bilen Dawut serdar», «Görogly we Balybeg» şahalarynyñ teksti B. Mämmetýazow, «Göroglynyñ, öýlenişi», «Öwez öýlenen», «Harman Däli», «Ärhasan* şahalary-nyñ teksti A. Durdyewa, «Arap daňan», «Öweziň halas edilişi», «Kempir», «Tebli batyr», «Göroglynyñ ölümi» şahalarynyñ teksti Ş. Halmuhammedow, «Göroglynyñ döreýşi», «Öwez öýkelän», «Serwijan», «Öwez hem Gyrat», «öweziñ ogly Nuraly», «Arapdaň ar alyş», «Kyrkmüñler» şahalarynyñ teksti K. Seýit-myradow tarapyndan düzüldi.
«Görogly» eposy barada, onuñ şu gezekki neşir edilişi hakynda öz pikir-tekliplerini TSSR YA--nyn Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat institutyna ýazyp ibermegi hem-de halk şahyrana dörediji-liginiñ epos-dessanlar, ertekiler, şorta sözler, aý-dym-läleler, monjugatdy-hüwdüler, atalar sözi-nakyllar, matal-sanawaçlar ýaly eserlerini ýygnamagy hormatly okyjylardan haýyş edýäris.
Baýmuhammet GARRYEW,
TSSR-iň ylym we tehnikada at gazanan işgäri
B. MÄMMETÝAZOW,
filologiýa ylymlarynyts kandidaty