Makaraka taýpasynyň erkek kişileri.


Ba­ri we ma­ka­ra­ka taý­pa­la­ry di­ňe bir ukyp­lary we hä­si­ýet­le­ri bi­len ta­pa­wut­lan­man, eý­sem, daş­ky sy­pat­la­ry bo­ýun­ça-da düýp­li ta­pa­wutlan­ýar­lar. Ma­ka­ra­ka hün­nü­le­ri­niň aras­sa­çylly­gy ola­ryň mer­te­be­si­ni art dyr­ýar. Ba­ri taý­pasy­nyň adam­la­ry gün­diz­ki to­zan­dyr pal­çyk­la­ry bi­len gi­je-de ýa­tyr­lar, ma­ka­ra­ka­lar bol­sa öz ten­le­ri­ni aras­sa sak­la­ýar­lar, boş wagt­la­ry öz­le­ri­ne ti­mar ber­ýärler, hat­da ola­ryň dyr­nak­la­ry­ny aras­sa­lap otu­ran wagt­la­ry­ny-da gö­rüpdim. Ba­ri­le­re ga­ra­nyň­da, ma­ka­ra­ka­la­ryň ýü­zi nu­ra­na. Ow­nuk­ly-iri­li buý­ra ga­ra örüm saç­la­ry kel­le­le­ri­niň or­ta­ra­syn­dan iki ta­ra­pa we ýeň­sesin­den yzy­na goý­be­ri­lip­dir. Bir­nä­çe­le­riň in­çejik örüm saç­la­ry maň­laý­la­ry­nyň da­şyn­dan aý­law­ly re­je­le­nip, ýeň­se­le­rin­den goý­be­ri­lip­dir. Er­kek­le­ri ba­ra­da aýd­ýan söz­le­ri­miň kö­pü­si ma­ka­ra­ka­la­ryň aýal­la­ry­na-da de­giş­li­dir. Ýe­ri ge­len­de, ola­ryň kö­pü­si­niň owa­dan­dy­gy­ny hem be­den gur­luş­la­ry­nyň boý­la­ry bi­len ky­bap­daş­dy­gy­ny aý­dyp ge­çe­ýin. Me­niň ga­bat ge­len hünni aýal­la­ry­myň ara­syn­da iň owa­dan­la­ry maka­ra­ka­la­ryň aýal­la­ry di­ýip ha­sap et­dim. Olar bal­kyl­da­ýan göz­le­ri­ni sa­ňa di­kip, ep-es­li wagtlap se­re­dip bil­ýär­ler.
Şol bir wagt­da ba­ri taý­pa­sy­nyň er­kek­le­ri ýa­rym-ýa­la­ňaç ge­zip, ola­ryň aýal­la­ry her dürli öň­lük­ler bi­len en­dam­la­ry­ny ýap­ýar­lar. Günba­tar taý­pa­la­ryn­da — ma­ka­ra­ka, mun­du, abukaý­ýa we beý­le­ki­ler­de — mu­nuň ter­si­ne­di­gi­ni syn­la­dym. Bu taý­pa­la­ryň er­kek­le­ri­niň äh­li­si en­dam­la­ry­ny öň­lük­ler bi­len ýap­ýar­lar, aýal­lary bol­sa di­ňe ter ýap­rak­ly şa­ha­jyk­lar­dan edi­len gu­şak da­ky­nyp, ony ýe­ter­lik ha­sap ed­ýär­ler, dog­ry, ýap­rak­lar gu­raý­sa, ola­ry ýe­ňil­lik bi­len ça­lyş­ýar­lar. Şeý­le-de bol­sa, ma­ka­ra­ka­la­ryň aýal­la­ry­ny ha­ýa­syz ha­sap et­mek ýal­ňyş­lyk­dyr, deň­le­rin­den geç­seň, ola­ryň ba­ry­sy ýap­rak­dan edi­len gu­şakla­ry­ny dü­ze­dip baş­la­ýar­lar, del adam gör­se­ler ýüz­le­ri gy­za­ryp utan­ýan­dyk­la­ry bil­di­rip dur. Ker­wen bi­len di­ňe ma­ka­ra­ka­lar däl, eý­sem,
goň­şy taý­pa­la­ryň we­kil­le­rem gel­di. Gel­jek­de Ma­ka­ra­ka ül­ke­si­ne sy­ýa­ha­ty­my we yl­my gö­zeg­çi­lik­le­ri­mi be­ýan ede­nim­de, bu hün­nü­le­riň keşp­le­ri, aý­ra­tyn­lyk­la­ry we hä­si­ýet­le­ri ba­ra­da jik­me-jik gür­rüň be­re­rin. «No­ka­ra» dep­rek­leri­niň se­si bi­len düş­län­dik­le­ri­ni mä­lim et­di­ler. Men hem aý­dym-saz­ly da­ba­ra gur­na­ýan dü­şelge­le­ri­ne ta­rap ýo­la düş­düm. Ola­ry syn­la­mak üçin ge­ze­lenç et­mek­çi­dim. Saz gu­ral­la­ry­nyň ses­le­ri me­niň haý­sy ta­ra­pa ýö­re­me­li­di­gi­miň gör­ke­zi­ji­si bol­dy. On bäş mi­nut­dan bu ýe­re geldim. Uzyn-uzyn ot­lar­dan wagt­la­ýyn kü­me­le­ri ker­we­niň ham­mal­la­ry öz­le­ri üçin gu­rup­dyr­lar. Düz ýer­de aý­dym-saz üçin ýe­riň go­wu­sy­ny saý­lap, ony aras­sa­lap­dyr­lar hem dep­gi­läp­dir­ler.
Häkim Ba­git aga­nyň ýa­ny­na bar­dym. Ol an­gar ha­ly dü­şe­len di­wa­nyň üs­tün­de otur­ma­gy­my üm­läp, onuň bi­len bi­le­lik­de aý­dym-sa­za to­ma­şa et­mä­ge ça­gyr­dy. Bu to­ma­şa­ny gör­mä­ge göz ge­rek­di. Me­niň üçin
gö­rül­me­dik tä­ze dün­ýä! Is­len­dik dyk­gat­ly syn­çy me­de­ni­ýe­tiň göz­ba­şyn­da du­ran bu halk­la­ryň şa­dy­ýan oýun­la­ryn­da ju­da köp gy­zyk­ly we aja­ýyp zat­la­ryň bar­dy­gy­na göz ýe­ti­rer. Ola­ryň ýer­le­ri­ni eýe­län mu­sul­man­lar üçin, bu oýun­lar nä­mä­lim­di. Ba­şar­dy­gym­dan bu to­ma­şa­ny be­ýan ede­ýin. Ma­ka­ra­ka­lar to­par bo­lup aý­dym aý­dyp, saz­çy­la­ry­nyň da­şy­na aý­la­nyp­dyr­lar. Tans­çy­la­ryň äh­li­si bi­ri­ne bir zat uzad­ýan terz­de el­le­ri­ni öňe uza­dyp, kel­le­le­ri­ni öňe ta­rap bi­raz egip, çak­gan
he­re­ket ed­ýän aýak­la­ry­nyň her­sin­de bir bö­küp,
bir­de­nem ola­ryň ýe­ri­ni çal­şyp, ýaň­ky ket­hu­da­lary bi­len çep­den sa­ga gys­san­man, saz­la­şyk­ly here­ket ed­ýär­di­ler. Egin­le­ri­ni dik sak­lap, küý­ze­le­ri bi­len suw guý­jak bol­ýan ýa­ly, el­le­ri­ni bir­meň­zeş ýo­ka­ryk gal­dy­ryp, so­ňam aşak goý­ber­ýär­di­ler, şol bir wagt­da sa­zyň güýç­li se­si­ne go­şu­lyp, ba­ry gy­ra­deň ýag­daý­da kel­le­le­ri­ni iki ýa­na gaý­şard­ýar­dy­lar. Bir­ba­da tan­syň dep­gi­ni ha­ýal do­wam edip, git­di­gi­çe jan­lan­ýar. Şow­hu­ny öň­baş­çy tans­çy saz­la­ýar. Tans­çy­lar te­lim ýo­la aý­law edip, bir­den­kä ola­ryň hem­me­si du­ran ny­zam­la­ry­ny
sa­ga öw­rül­mek bi­len üýt­get­di­ler, in­di tans­çy­lar bi­le däl-de, ha­ta­ra dü­zü­lip dur­dy­lar. Şu ýag­daý­da olar bir-bi­ri­ne golt­gy be­rip, ýo­ka­ryk tow­sup baş­la­dy­lar. Hün­nü­ler kä­di tüý­dü­gi­niň sa­zy­nyň as­tyn­da ýa­da­man-ýal­tan­man ýo­ka­ryk tow­sup, gy­byr­dyk­lap, at bo­lup ça­pyp, bir­nä­çe sa­gat der dö­küp, keý­pi-sa­pa­dan çyk­dy­lar. Saz gu­ral­la­ryn­dan «No­ka­ra» dep­re­gin­den baş­ga-da, in­çe­li-ýo­gyn­ly ses çy­kar­ýan bir­nä­çe çüý­şe kä­di­le­ri bar­dy, olar uzyn­ly­gy­na gö­rä, pessaý ýa-da ýi­ti ses çy­kar­ýar­dy­lar. Ma­ka­ra­ka­la­ryň uzyn­ly­gy dür­li-dür­li kä­di tüý­dük­le­rin­den dü­zü­len uly saz or­kest­ri ma­ňa Su­dan­da gör­mek hem eşit­mek mi­ýes­ser eden hem­me saz gu­ral­la­rynyň ara­syn­da iň pes­saý ses­li­si­di, gu­la­gy­ňa-da iň ýakymlysydy. Çüý­şe kä­di­le­riň ýet­mez­çi­lik eden
wag­ty, adam eli kö­me­ge gel­ýär­di, uzyn­ly­gy iki metr tö­we­re­gi bo­lan bas tüý­dü­gi­ni gör­düm. Tüý­dük nä­çe uzyn bol­du­gy­ça şon­ça-da onuň sesi ýum­şa­ýar­dy. Ma­ka­ra­ka­lar bi­len bi­le­lik­de La­do bir­nä­çe bom­be hün­nü­le­ri hem gel­di­ler. Olar tan­sa go­şul­ma­dy. Göw­nü­mi gö­ter­mek üçin Ba­git aga onbäş adam­dan yba­rat to­pa­ry ýa­ny­na ça­gyr­dy. Olar gal­kan­dyr naý­za­la­ry­ny alyp, sö­we­şi su­ratlan­dyr­ýan aý­dym-saz­ly har­by oýun gör­kez­diler. Öň­baş­çy kä söz gat­ýar­dy, kä­te bol­sa aý­dym
aýd­ýar­dy, beý­le­ki­le­rem ony alyp gö­ter­ýär­di. Bu
aý­dy­ma meň­zeş zat git­di­gi­çe güýç­le­nip, ahyrso­ňy aý­dym­çy­lar gal­kan­la­ry­ny öň­le­ri­ne tu­tup, naý­za­ly sö­weş sun­ga­ty­ny gör­kez­di­ler.
1877-nji ýy­lyň 2-nji ýan­wa­ryn­da ga­ra­şylma­dyk ýag­daý­da Har­tum­dan «Ssa­fi­ýa» gä­mi­si gel­di. Onuň bi­len ýe­ne-de dok­tor Emin epen­di gel­di. Ol döw­let ta­ra­pyn­dan bel­le­nen luk­man hök­mün­de iş­le­me­li­di. Onuň ge­le­ni­ne ju­da begen­dim. Emin epen­di­niň kö­me­gi bi­len sy­ýa­hatym üçin her ze­ri­ba­nyň emel­da­ry bi­len gür­leş­
mek ýe­ňil bol­jak­dy (men el­my­da­ma mü­sür we türk emel­dar­la­ry­nyň çyl­şy­rym­ly gat­na­şyk­laryn­da dö­re­ýän çak­ny­şyk­lar­dan we­him ed­ýärdim). On­dan baş­ga-da, ylym­ly-bi­lim­li adam bilen söh­bet­deş bo­lup bil­jek­dim.
Ýan­wa­ryň ba­şyn­da bir­nä­çe hep­de mun­dan öň ýo­la dü­şen ma­ka­ra­ka­la­ryň kö­pü­si do­lanyp gel­di. Ze­ri­ba­nyň ýe­ne-de şa­ga­la­ňy kö­peldi. «Gaz­we» diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan azyk al­ma­ga ug­ra­dy­lan eks­pe­di­si­ýa ba­ri taý­pa­sy­nyň oba­laryn­dan ep-es­li dur­ry alyp gel­di we ola­ry ammar­la­ra ýyg­na­dy. Dur­ry dä­ne­si köp bo­lan­da, me­ris­sa hem kö­pel­ýär. «Gaz­we» eks­pe­di­si­ýa­sy
ma­ka­ra­ka hün­nü­le­rin­den, ül­kä­niň hem La­donyň ­go­şu­nga­la­nyň es­ger­le­rin­den dü­zül­ýär. Bö­lü­nip be­ril­ýän dur­ry­dan baş­ga-da, hün­nü­le­riň bir­to­pa­ry öýü­ne bir ýer­ler­den däne ge­ti­rip bil­ýär­ler. Bu ar­tyk­maç ga­za­ny­lan dur­ry gaý­na­dyl­ýar, has dog­ru­sy, me­ris­sa ba­sy­ryp tur­şat­mak üçin ula­nyl­ýar, özem so­ňun­dan bo­lup bi­läý­jek aç­lyk ba­ra­da hiç kim pi­kir et­me­ýär. Me­ris­sa taý­
ýar­la­ny­lan­da gaý­na­my ýe­ti­ril­ýär di­ýil­se, o di­ýen dog­ry bol­maz. Üwe­len dur­ry ga­ba sal­nyp, üs­tü­ne suw gu­ýul­ýar, ga­byň üs­ti ýa­pyl­ýar we dur­ry tur­şap baş­la­ýar, so­wuk sak­lap alyn­ýan iç­gi süzgüç­den ge­çi­ri­lip, şol ýag­da­ýyn­da-da içil­ýär. «Gaz­we» eks­pe­di­si­ýa­sy­nyň adam­la­ry me­niň kol­lek­si­ýa­my-da baý­laş­dyr­dy­lar. Bu eks­pe­di­si­ýa­nyň «Gaz­we» di­ýip at­lan­dy­ryl­ma­gy­nyň se­bä­bi, ze­ri­ba­nyň ila­ty ola­ryň ady­ny şeý­le tut­ýar­lar.
Ha­ky­kat­da, bu eks­pe­di­si­ýa ze­ri­ba­nyň ta­bynly­gyn­da­ky ba­ri taý­pa­sy­nyň oba­la­ryn­da sal­gyt.hök­mün­de mal we dur­ry ýyg­na­mak üçin ulanyl­ýar. Azyk ýyg­na­lan­da da­wa köp bol­ýar, şonda jen­je­liň so­ňy oba­la­ry ta­la mak bi­len ta­mamlan­ýar. Şo­nuň üçin adam­lar bu eks­pe­di­si­ýa­la­ra tö­we­re­gi ta­la­ýan gal­ta­man­la­ra be­ril­ýän ady go­ýup­dyr­lar. Ba­ri taý­pa­syn­dan sa­tyn alyp bilme­dik zat­la­ry­my (ýa­rag, be­zeg, ho­ja­ly­ga ge­rek
zat­lar), eks­pe­di­si­ýa­dan do­la­nyp ge­len es­ger­lerden al­dym. La­do­dan çy­kyp, ýo­lu­my do­wam et­dir­mek
üçin ýe­ne-de üç hep­de ga­raş­ma­ly­dym. 12-n­ji ýan­war gü­ni ýo­la düş­je­gi­me ynan­ýar­dym, sebä­bi goş­la­ry­my gö­te­riş­mek­de hyz­mat­kär­le­ri yg­ty­ýa­ry­ma ber­mek me­se­le­si­ni çöz­mek üçin mür­ze gel­di. Kyrk bäş sa­ny ham­mal ber­me­gi­ni so­ra­dym. Ol söz ber­mek bi­len çäk­len­män, eý­sem, ola­ryň sa­ny­ny el­lä çen­li ýe­tir­jek­di­gi­ni aýtdy. Alyş-ça­lyş äti­ýaç­ly­gy­myň üs­tü­ni ýe­tir­mek üçin bir­nä­çe ow­nuk-uşak zat­la­ry sa­tyn al­dym, der­man­la­mak iş­le­rim üçin we ge­rek bo­lan­da sow­gat ber­mek mak­sa­dy bi­len ýe­ne-de bir gaby spirt­den dol­dur­ma­gy bu­ýur­dym. Iki sa­ny ke­sel­län hyz­mat­kä­ri­mi Har­tu­ma ug­rat­ma­gyň ala­da­sy­ny et­dim. Har­tum­da ha­ky­na tu­tu­lan nemes Eber­le bi­len nu­biý­li Ab­dyl-el-Fa­del iki­si­ni
yzy­na ug­rat­ma­sam bol­jak däl­di. Mo­ru taý­pasyn­dan ýet­gin­jek Mor­jan çak­gan eken. Gel­jekde on­dan örän go­wy hyz­mat­kär ýe­ti­şer­mi­kä.diý­ýän. Ma­ka­ra­ka­da onuň ýa­ny­na ýe­ne-de iki sa­ny ýol­da­şy go­şul­ma­ly­dy. Şeýt­mek bi­len, meni nä­ra­zy eden har­tum­ly hyz­mat­kär­le­rim­den dyn­mak­çy­dym. La­do­da iki aý sak­la­nyp, 1877-nji ýy­lyň 22-nji ýan­wa­ryn­da uzak ga­raş­dy­ran, şeý­le hö­wes eden pur­sa­dym gel­di — ýo­la düş­me­li. Sä­her bilen me­niň üçin ni­ýet­le­nen kyrk bäş ýük­çi öýü­miň işi­gi­ne ýyg­nan­dy. Ir­den ýe­dä ýig­ri­mi mi­nut
ga­lan­da ýo­la düş­dük. Bir­sa­lym­dan Bahr-el-Je­bel göz­den ýit­di. Soň­ra mi­mo­za­la­ryň we aka­si­ýa­la­ryň jeň­ňel­li­gi­ne gir­dik. Gür to­kaý­ly­gyň için­den gü­nor­ta-günba­tar­ly­gy­na in­siz, eg­rem-bug­ram ýo­da uza­lyp
gid­ýär­di. Ara­syn­dan ha­şal ot ba­san jar­lar ge­çip gid­ýän jeň­ňel­lik­le­riň için­de, her ýer­ler­de ýa­sy ýap­rak­ly ta­ma­rind­le­riň, tre­ku­lin­le­riň, pil agaç­la­ry­nyň (Ki­ge­lia abes­si­nica), ba­ri­le­riň ku­ru­leng di­ýip at­lan­dyr­ýan Bu­ty­ros­per­me agaç­la­ry­nyň ägirt sü­tün­le­ri saý­lan­ýar­dy. To­ka­ýyň için­de Ba­la­ni­tes we Dal­ber­gia agaç­la­ry­nyň na­hal­la­ry ös­ýär. Müň­ler­çe guş­la­ryň jür­kül­di­le­ri to­ka­ýyň için­de ýaň­lan­ýar, olar uçup go­nup, ulu­ly-ki­çi­li
agaç­la­ry he­re­ke­te ge­tir­ýär­ler. Uzak göz­ýe­tim­de
göm-gök ümü­re ula­şyp otu­ran Ni­am­ba­ra ül­kesi­niň dag­la­ry gö­rün­di. La­do­dan çy­kyp, bir sa­gat ýol ge­çenimiz­den soň, ba­ri hün­nü­le­ri­niň il­kin­ji oba­sy­na ýetdik. Şondan soň da­şy­na «Eup­horbia» ösüm­li­gi­niň çy­byk­la­ryn­dan aý­la­nan haýatly oba­jyk­lar gabat gelip baş­la­dy. Da­şy­na ger­mew aý­la­nan oba­jyk­lar aras­sa
hem gel­şik­li­di. Bu oba­lar ýo­da­nyň çep hem sag
ta­ra­pyn­da gö­zel se­ýil­gäh­le­ri ýat­lad­ýan ýer­ler­de ýer­le­şip­dir. Te­ge­lek, üs­ti ko­nus gör­nüş­li sa­man üçek­li kü­me­le­riň daş-tö­we­re­gin­dä­ki dur­ry we tem­mä­ki ha­sy­ly or­lan meý­dan­la­ra söw­dek ekilip­dir. Ýe­ri yh­las bi­len be­je­ri­len ekin meý­dan­lary Gün­den go­ra­mak üçin çöp-ça­lam bi­len ýa­pyp go­ýup­dyr­lar. Ýol­dan gün­do­ga­ra we gü­norta ta­rap ep-es­li ara­ly­ga düz­lük ýaý­lyp ýa­tyr. Sa­gat ona on mi­nut ga­lan­da giň­li­gi on ädim bo­lan ki­çi­räk ça­ýyň gu­ran ha­na­sy­ny ke­sip geç­dik. Sa­gat on ýigri­mi bäş­de Lu­rit ja­ryn­dan çen bi­len on mi­nut­lyk
ara­lyk­da goş ýaz­dyr­dyk. Bu gu­ran ja­ryň giň­li­gi ýüz metr tö­we­re­gi bo­lan ha­na­sy çä­ge­den dolan eken. Nu­biý­li­ler ony «Hor-er-Ram­le» ýa-da «Çä­ge­li hor» di­ýip at­lan­dyr­ýar­lar. Çuň­rak ýerle­rin­de hä­zi­rem ki­çi­räk bat­ga­lyk­lar bar eken. Çä­gä­ni bir­nä­çe metr gaz­saň, on­dan suw çy­kyp baş­la­ýar. Ygal­ly dö­wür Lu­rit ja­ry Bahr-el-Je­bel der­ýa­sy­na guý­ýar, iýul aýy on­dan adam bo­ýy
be­ýik­lik­de suw ak­ýar we akym­dan ýo­kar­ly­gy­na
ki­çi­räk gä­mi­ler hem ge­çip bil­ýär. Ker­we­nde adam­köp­di (Ba­git aga­nyň ha­sa­byna gö­rä 1200 adam). Adam­lar bo­ýy, reň­ki, şeý­le-de be­ze­gi, egin­le­rin­dä­ki eşik­le­ri bi­len örän ta­pa­wut­lan­ýar­dy­lar. Ker­we­ni­mi­ziň adam sa­ny we onuň uzyn­ly­gy ba­ra­da­ky anyk mag­lu­mat­lary di­ňe şu ýer­de bil­dim. Bi­ziň eks­pe­di­si­ýa­myz dür­li hal­ky­ýet­ler­den dü­zü­len­di. Bu ýer­de ba­ri, ni­ýam-ba­ra, mo­ru, lig­gi, fe­ji­lu, mun­du, abu­kaý­ýa, ka­ku­ak, ma­ka­ra­ka we bom­be (nýam-nýam) taý­pa­la­ryn­dan adam­lar bar­dy. Öň aý­dy­şym ýaly, ker­we­niň ýol­baş­çy­la­ry Wan­di ze­ri­ba­sy­nyň häkimi Ba­git aga bi­len Ka­ba­en­di ze­ri­ba­sy­nyň häkimi Fadl-Al­la. On­dan baş­ga-da, ker­wen­de
emel­dar­lar, don­ko­lan­lar, ha­ky­natut­ma go­şunyň ýüz­den gow­rak es­ge­ri, gyr­nak aýal­la­ryň we ça­ga­la­ryň uly bol­ma­dyk to­pa­ry bar. Şeý­le hem, ep-es­li iri şah­ly mal, go­ýun we ge­çi­sü­rü­le­ri, ona go­laý eşek we mün­mä­ge uý­gun­laş­dy­ry­lan kelte boý­ly ni­am­bar to­hu­myn­dan bo­lan köp san­ly öküz­ler ker­we­niň yzy­na dü­şüp gel­ýärdi­ler.