Ýewreýleriñ däp-dessur ýörelgeleri we dini

Talmud ㅡ ýewreý däl ähli milletlere ''goý'' (ýewreý däl) diýip ýüzlenýär.

Talmuda görä ýewreý Hudaý tarapyndan, Goýlar bolsa şeýtan tarapyndan gelip çykýar. Talmudda şeýle ýazylan ''Ýewreýler Hudaýa perişdelerden hem ýakyn, ýakymly, şol sebäpden ýewreýe şarpyk çalan ýaly jenaýat eder, şonuñ üçin ýewreýi uran ''Goý'' öldürilmäge mynasypdyr.
Talmud şeýle tassyklaýar: ''Bu karar adalatlydyr, sebäbi jedelsiz ähli zatlaryñ arasynda tapawut bardyr; edil ösümlikleriñ we haýwanlaryñ ynsansyz ýaşaýşynyñ bolmaýşy ýaly, ynsanyñ haýwandan üstün bolşy ýaly, ýewreýler hem ýer ýüzüniñ ähli halklaryndan üstündir.
Rabbi Moiseý ben Nahman, Rabbi Roşi, Rabbi Abrawanel, Rabbi Ýalkut, Rabbi Menahem goýlary, ýagny ýewreý dälleri kemsidiji däl-de ylym nukdaýnazardan gezek-gezegine ite, eşege we doñuza deñeýärler.
Abrawanel şeýle diýýär: ''Ýewreý milleti baky ýaşaýyşa mynasypdyr, beýleki halklar bolsa eşek kimindir.
Rabbi Menahem şeýle diýýär: ''Siz ähli ýewreýler, siz ynsansyñyz, beýleki halklar ynsan däldirler, sebäbi olaryñ janlary erbet ruhlarda, ýewreýleriñ janlary bolsa Hudaýyñ Mukaddes Ruhundan gelip çykýar''.
Rabbi Ýalkut bolsa şeýle diýýär: ''Diñe ýewreýler ynsan bolmaga mynasypdyrlar, erbet ruhlardan gelip çykan goýlar bolsa doñuz diýip atlandyrmaga haklydyrlar.
Talmudyñ däp-dessur adatlar taglymaty ýewreýler - ynsan, ýewreý däller - haýwan düşünjesine esaslanýar. Bu sebäpden talmud ähli goýlara şeýle düzgünleri goýýar. ''Olara hiç hili eglişik etmäñ'', ''Añy bolmadyklara gynanç bilen garamagy gadagan edilýär. Näletkerdelere rehim-şepagat etmek adalatly ynsana gelişmez'', ''Arassalar bilen arassa, edep-ekramsyzlar bilen hilegär boluñ. Şol bir wagtyñ özünde talmud ýewreý dällere garşy ikiýüzli maslahatlardan hem doly:
''Hudaýdan gorkmak bilen birlikde, ynsan elmydama mekir bolmaly. Bu sebäpden goýlara başyñy eg, olar bilen parahat ýaşaşmak, olara gowy görünmek üçin şeýle hem arañyzda ýaramazlyk bolmaz''.
Rabbi Bakai şeýle diýýär: ''Ikiýüzlilige şu manyda rugsat edilýär, ýagny ýewreýler edepsizler bilen gatnaşygynda sypaýy, hoşamaý ýaly görünmelidir, ýewreý dällere hormat goýmalydyr we olara: ''Men sizi söýýärin'' diýmelidir. Ýöne Bakai muny aýdanda ''...Bu ýagdaý diñe ýewreýiñ edepsizlere mätäç bolan ýagdaýynda ýa-da ondan gorkmaga heder etmäge esas bolanda rugsat berilýär, başga ýagdaýlarda şeýle herket etmek günädir'' diýip jan edip düşündirýär.
Diñe ýewreýleriñ rahat ýaşamaklary, başgalaryñ olara ýamanlyk etmezligi üçin ýewreýlere ikiýüzlilik bilen goýlaryñ (ýewreý dälleriñ) hassa zyýaratyna gitmegine, jynazasyna gatnaşmagyna, olaryñ garyp pukaralaryna ýagşylyk etmegine rugsat edilýär.
Talmud ýewreýlere goýlaryñ janyny, malyny, özleriniñ isleglerine görä ulanmagyna hak berýär,edil ''Iti satsañam, ursañam ýada atsañam'' diýilşi ýaly.
Hudaýyñ ähli nygmaty ynsan üçindir. Talmuda görä bolsa diñe ýewreý ynsandyr. Şeýlelikde ýewreý däl halklar Hudaýyñ nygmatyny ulanmaga haky ýokdur, edil ýabany haýwanyñ tokaýa eýeçilik edip bilmeýşi ýaly.
''Ýabany haýwany arassa ynsabyñ bilen öldürip onuñ tokaýyna eýe çykyp bolşy ýaly, goýlary (ýewreý dälleri) hem öldürip ýa-da kowup onuñ emlägine eýe çykyp bolar. Ýewreý däliñ emlägi taşlanan zat ýalydyr, ony ilki alan ýewreý onuñ hak eýesidir''. ''Ýakynyña arar berme'' diýilýär, ''Goýa azar berme'' diýilmändir.
Bu sebäpden ýewreýiñ zadyny almadyk bolsa ony ogurlykda günäkärläp bolmaýar, eger ýewreý goýuñ zadyny ogurlan bolsa, onda ol diñe öz zadyna eýe çykypdyr hasaplanýar.
Ýewreýiñ ýewreý dälden üstünligi olaryñ mallaryna hem degişlidir.
Bu barada Talmutda şeýle diýilýär: ''Eger ýewreýe degişli öküz, ýewreý däliñ öküzini süsse, ýewreý jogapkärçilik çekmeýär, egerde ýewreý däliñ öküzi ýewreýiñ öküzine zyýan ýetirse, ýewreý däl munuñ öwezini tölemelidir. Sebäbi Hudaý ýeri paýlady we ýewreý dälleri Izraile berdi''.