HALALLYK KYSSALARY


Nesilleri belent ahlak we watançylyk ruhunda terbiýelemegi ileri sürýän Gahryman Arkadagymyzyň hasyl edýän her bir amaly, hemmelere nusgalyk ýoly, agzybirlik, jebislik, halallyk hakyndaky pähim däneleri, paýhas dürleri we hikmetiniň hoşboý gülleri biziň maksatly ömrümiziň şamçyragy. Bu öwüt-ündewler ýörejek ýollarymyza ýagtylyk saçýar. Bizi arzyly menzillere, alys sepgitlere, beýik maksatlara sary ynamly we ruhubelent alyp gidýär. Arassa, halal, Watana wepaly, lebze ygrarly ýaşamak durmuşymyzyň hoşnutlygyny we gönençliligini üpjün edýär. Halallyklar hakda, esasan-da, adamzadyň bagtly ömrüniň we dowamatynyň özenini düzýän halallyklar hakda söz açmak diňe bir gyzykly bolman, eýsem, wajypdyr. Halallyk ömrüň diregi, maşgalanyň – öýüň söýesi. Onuň ömrüňe çaýýan öwüşgini her kese mälim. Işleriň ugrukmagynda, maşgalada agzybirligiň berkemeginde, käteler gurşaýan keseldir sökelliklerden, kynçylykdyr kösençliklerden aman-esen, tiz gutulyp gitmekde halallyk esasy ýardamçymyz. Durmuş bu, kähalatda hiç kime bil baglap bilmeýän pursatlaryňda hem eden halal hereketleriňe arka diräp bolýar. Niredendir bir ýerden birmahalky eden halal hereketleriň miwesi tekge bolýar duruberýär. Şonuň üçin ata-babalarymyz bu düşünjäni şeýle bir aňlaryna siňdiripdirler, megerem, adamzadyň öz bagty we bähbidi üçin iň ähmiýetli gören zady halallyk bolsa gerek. Halallyk düşünjesiniň durmuşymyzda galtaşmaýan nokady we gurşamaýan
giňişligi ýok. Bu giň düşünje däp-dessurlarymyza urp-adatlarymyza, aň-pikirlerimize reňki solmajak nagyşlar deýin sünnälenipdir. Her işde, hereketde, her ýagdaýda halallyga per bersek, käteler birbada göwünhalar netijäniň göze ilmeýändigine garamazdan, hemişe soňunyň düz bolup gutarýandygy welin hak. Halkymyzyň örki halallykda.Halal sözüniň agzalýan ýerinde, halal sözüniň haýsydyr bir söze, häsiýete ýanalýan ýerinde göwnümize giňlik, gursaklara rahatlyk salýan bir enaýy duýgy bar. Pederlerimiziň paýhasy siňen gadymy kitaplarda ýazylmagyna görä, ynsan halallygyň dört ugruna pugta eýerse, onuň ömrüniň iňňän bereketli, nesil-dowamatynyň salyhatly, döwletli, el uran işiniň bereketli bolýandygy nygtalýar. Halallyga ýanalýan şol dört häsiýet: lebzi halallyk, süňňi halallyk, zandy halallyk hem-de kesbi halallykdyr. Şu dört häsiýeti özünde jemleýän adam durmuşyň dürli menzillerinde arkaýyn hereket edip biler. Ony bäsdeş ýa garşydaşam, kynçylyk ýa alada hem sarsdyryp bilmez, gaýta garşydaşy dostuna, öňünde keseren kynçylygy täze bir zadyň mümkinçiligine öwrüler durar diýilýär. Rysgal-bereket, gün-güzeran aladasy, çeken zähmetiňe görä hak-heşdek gazanmak, adamkärçilikli bolmak ähli döwürdäki adamlary gyzyklandyryp gelýän mesele.
Halal gazanjyň, dogry-dürs hereketiň höziri bir başga. Ol süňňüň sa-
gatlygyny, ojagyň abatlygyny, işleriň rowaçlygyny, nesliň dowama-
tyny üpjün edýän esasy serişdeleriň biri. Nesilleri terbiýelemekde
halallyk hakdaky kyssalaryň hem ähmiýeti uludyr. Çünki kyssalar bu
düşünjäni bize ähli tarapdan açmaga kömek edýär.

***

Käteler işlerimiziň arasyna bökdençlik aralaşýar. Göze dürtülip
duran aýdyň sebäbi ýok, ýöne, näme üçindir, hiç ilerläp gidiberenok.
Ýa-da bitip barýan işimiz iň soňky ädimlerinde paşman duruberýär.
Şeýle pursatlarda, belki-de, biz öz hereketlerimizi gözden geçirmelidiris. Kimdir birine nähak garandyrys ýa-da oňa mynasyp däl sözi
suňşurandyrys. Ýa-da kimdir biriniň hakyny iýendiris… mahlasy,
maksatlarymyza bir ädim galanda büdremezlik üçin her bir hereketi-
mizde halallyga pugta ähmiýet bermek gerek.
Taryhy çeşmeleriň birinde şeýle waka gürrüň berilýär. Bedew aty-
ny özünden hem eý görýän türkmen serkerdeleriniň biri duşman bilen
garpyşmak üçin ala meýdana başa-baş söweşe çykypdyr. Bedewiň
üstünde aňyrdan howalap gelşine, naýzasyny elinden düşürmän,
duşmana tagna saljak bolýarmyşyn welin, bir ädim aralyk ýetmän dur
diýýär. Serkerde üç gezek dagy bu hüjümini gaýtalapdyr, emma her
gezegem bir ädim ýeter-ýetmez aralyk galanda, duşman hyrra yzyna
öwrülip, sypara maý tapýan eken. Türkmen yzyna lapykeç dolanyp-
dyr. Mundan öň bu bedewi bilen kowalan awuny tutandygyny aňynda
aýlapdyr. Bu bärden gaýtmagyň sebäbine teý düşünip bilmändir. Ahyry
şol pikirlerine ulaşyp, uka batypdyr. Düýşünde aty oňa adam dilinde:
«Hojaýyn, düýn sen maňa bir çuwal iýmlik arpa alaňda, söwdagäre
bir dirhem puly kem berdiň. Ana, şol bir dirhem hem seni maksadyňa
ýetirmän, bir ädim bärde saklaýar. Atyň arpasy halal, ýigidiň alny-
arkasy arassa bolanda, alynmaýan sepgit, aşylmaýan menzil galmaz»
diýipdir. Düýşünden oýanan dessine, türkmen ol söwdagäre bilmez-
likden kem tölän bahasynyň üstüni ýetiripdir we şol gün hem maksa-
dyna ýetipdir. Halal hörek hökman maksada ýetirýändir.
***
Halk arasynda terezi hakyny egismek oňlanylmaýan häsiýetleriň
biri. Muňa garamazdan, käteler ynsan nebsi dury paýhasdan rüstem
gelende, gazanjyň berekedine däl-de, düşewündiň artyklygyna äh-
miýet berilýän pursatlary-da bolaýýar. Ol şu günki pygyl-päliniň
gaýtargysyny hut şol günüň özünde görmese, kada-kowahada syg-
maýandygyna garamazdan, ynsan her bir hereketi özüne ýokýan
mysalynda kabul edýär, çalt baýamagyň, dessine gurply-gurbatly
bolmagyň yşkynda gezýär. Nebsiň hem bir aýratyn tebigaty bar, ol hiç wagt öňki dereje bilen kanagat etmeýär, oňa öňküden-de has köp
gerek. Wagtynda oýanyp bilseň, diňe özüňi däl, bala-çagaňy hem bir
agyr ýükden halas edip bolýar. Çünki nähak gazanylan zat ahyry bir
ýerden urup çykýar.
Bütin ömrüni söwda-satyk bilen geçiren bir ýaşuly uly ogluny
ýanyna çagyryp, maslahat beripdir: «Indi bazara çykyp, söwda edere
rowgatym galmady. Ertirden başlap, mellekde ýetişen bakja önümleri-
ni satmaga özüň gidersiň. Bazara baranyňda, duldegşir söwdagärler
bardyr. Her bir harydyňy gala satmaga dyrjaşarlar. «Bazaryň nyrhyny
bozma» diýip, sendenem ýokary baha goýmagyňy talap ederler, ýöne
sen zähmetiňe düşýän hakyňy algyn. Artyk gazanjak bolma we hiç
wagt terezini egsik ölçemegin. Berenini berekedi bilen berse, ýeterlik
bolýandyr» diýipdir.
Ertesi daň bilen uly ogly bazara rowana bolupdyr. Atasynyň
ýerine geçip ornaşypdyr. Gök-bakja önümlerini tertipläp goýupdyr
we datly miweleri müşderilere mazamlap ugrapdyr. Sähel salymda
harytlaryny ýerläp bilipdir. Onuň ýanynda oturan söwdagärler bu ýaş
ýigide maslahat beripdirler: «Inim, harydyň ýokary bahadan geçýärkä,
ujypsyz haka dözüp oturma. Bu ýeri bazar, geçýän bahasyndan beri-
bermelidir. Bazaryň göterýän nyrhyna görä hereket etseň utulmarsyň»
diýipdirler. Ýaş ýigit birsalym oýurganypdyr: «Bu aýdylanlaryň jany
bar bolmaly. Geçýän bahasyndan bermegim gerek. Atam bir ýaşuly
adam, ol köne düşünjeli bolup biler. Onsoňam men terezini kem ölçä-
mok ahyry, galan ähli hereketimem halal» diýipdir we ertirki söw-
dasyny has ýokary bahadan satmagy pugta ýüregine düwüpdir. Ol şol
günki gazanjyny atasyna getirip beripdir. Agşamara ähli maşgala sa-
çak başyna jem bolupdyr. Ýöne, näme üçindir, bir meseläniň üstünde
iki sanysynyň sözi çatak düşüp, biri-birinden öýkeläpdirler. Mundan
öň bu öýde asudalyk, oňşuk höküm sürýän ekeni. Atalary bu ýag-
daýa hiç akyl ýetirip bilmändir. Kimdir biriniň hyýalynda bir näsaz
pikirleriň öwrüm edýänliginden çen edipdir. Ähli balasyny ýanyna
çagyryp, şol günki bitiren işleri we indiki etsem-goýsamlary hakda sorapdyr. Ahyry uly oglunyň sözüni, matlabyny bileninden soň, oňa
hälki niýetlerine görä hereket etmezligi, diňe halallyga per bermegini
ýene bir ýola ündäpdir.
Uly ogul ertesi bazara baryp, harytlaryny geçýän bahasyndan
däl-de, ýene-de öz düşýän gymmatyna görä satypdyr. Gaýta, her sa-
tan zadynyň üstüne birlän-ikilän halallyk hakyny hem guýupdyr. Te-
reziden asla egisjek bolmandyr. Ýanyndaky söwdagärler oňa gyýa
göz bilen garapdyrlar, hüňürdäp, aňyrsyna bakanlaram bolupdyr. Hu-
daý her kimiň rysgyny ýetirip dur: arzan bahalynyňky hem alynýar,
gymmat satýanyňkam geçýär. Ýöne olaryň gazanjyndaky bereket we-
lin, deň bolmaýar.
Birnäçe aýlardan, belki-de ýyllardan soň adamlar bir hakykat
bilen ýüzbe-ýüz bolýar: halalyň ojagynda agzybirlik höküm sürýär,
iýjek-içjegini Hudaý ýetirip dur, zada zar bolanok, minnetlä mätäç
edenok. Çagalary aňly-düşünjeli, edenli, hereketli, il ýumşuna ýarap,
sogap gazanyp ýörler. Gazanjyna nähak gatanlar bolsa, daşyndan asu-
da-parahat görünýändigine garamazdan, ruhy ejirleriň, nähilidir bir
ýeter-ýetmezligiň içinde günlerini aýlapdyrlar. Danalaryň paýhasly
pikirlerine uýsak: «Halal lukma gözlere röwşenlik çaýyp, ýörejek
ýollaryňa ýagtylyk çaýýar. Işleriň ugrukmagyna, rowaçlanmagyna se-
bäp bolýar. Maşgalada agzybirlik, arkalaşyk, asudalyk höküm sürýär.
Gazanjyna nähak gatanyň öýünde welin hergiz asudalyk bolmazmyş.
Nähak hereketiniň mukdaryna barabar muşakgatlar hem hemişe ýol
üstünde garaşar durarmyş».
***
Biziň her birimiziň eý görýän adamlarymyz, ýakynlarymyz,
tanyşlarymyz bar. Olaryň bize ýetirýän habarlary, aýdýan sözleri hem
juda gymmatly we ähmiýetli. Biz olara şeýle bir ynanýarys, aýdýan
zatlaryny makullaýarys, tassyklamaga çalyşýarys, hemişe özümize
ýakynlaryň tarapyny tutýarys ýa-da käteler bir wakanyň habaryny
bize ilki bolup aýdanlara güpbe ynanýarys, derrew öz garaýşymyzy
mälim edip, meseläni dessine «çözüp berýäris». Ýöne… beýleki tara-
py diňlemelidir, meseläni köptaraplaýyn öwrenmelidir, derňemelidir, bilmelidir öýdemzok we olar babatda düýbünden nädogry düşünjelere
duwlanyp galýarys.
Günlerde bir gün Dawut pygamberiň ýeke özi otyrka, birden
onuň huzurynda iki adam peýda bolupdyr. Dawut pygamber muňa
geň galyp aljyrapdyr. Sebäbi onuň gapysyndaky garawul Dawudyň
rugsady bolmazdan, hiç kimi içeri salmaz ekeni. Ol iki adam Dawut
pygamberden özleriniň dawasyny çözüp bermegini sorapdyrlar.
Dawagärleriň biri Dawut pygambere ýüzlenip: «Ine, şu meniň doga-
nym. Onuň 99 sany goýny bar. Meniň-de birje goýnum bar. Doganym
«Şol birje goýun hem sende bolmasyn, getir goýnuňy, meniňkä goş. Ol
goýun hem meniňki bolmaly» diýip dawa edýär. Bize adalatly höküm
çykaryp, dawamyzy çözüp ber» diýipdir. Ol adam arzyny aýdyp
gutaran dessine, Dawut pygamber: «Bu adam seniň goýnuňy almak
bilen saňa zulum edipdir, nähak çemeleşipdir» diýipdir we beýleki
tarapy diňlemezden kararyny mälim edipdir. Onuň doganyna bakyp:
«Bu ýerde sen günäkär. Goýny eýesine ber. Heý-de, 99 goýnuň barka,
uly süriň eýesikäň, onuň ýekeje goýnuna göz dikýärmiň? Sende kana-
gat ýokmy?» diýipdir. Dawut pygamber kararyny mälim eden dessine
ýaňky dawagärler gözden gaýyp bolupdyrlar. Şol pursatda Dawut py-
gamber özüniň synalandygyny bilip galypdyr. Bu işde goýberen uly
säwligini ýatlap, toba edipdir. Sebäbi iki dawagär gelen wagtynda,
ikisiniň hem gepine gulak asmalydy. Birini diňläp, derrew höküm
çykarmaly däldi. Belki-de, bu ýerde dawany ilki mälim eden adamyň
özi günäkärdir, anygyna ýetmelidi.
Şeýle ýagdaý aglaba adamzat nesline mahsusdyr. Köplenç halat-
da, habary ilki aýdanlaryň ýa-da özümize ýakynlaryň tarapyny tutup,
beýlekiler babatda galat pikirlere, ýalňyş düşünjelere eýerýän pur-
satlarymyz bolýar. Soňra şolar hakda ýagşy-ýaman näme ýaňzydylsa,
biz her bir maglumaty aňymyzda berkän düşünjeler arkaly süzüp ka-
bul edýäris. Bu bolsa biziň hakykaty doly görüp bilmezligimize we
kimdir biri hakda nähak netije çykarmagymyza sebäp bolýar.

* * *

«Ýagşylyk et-de, derýa at, balyk biler, balyk bilmese, Halyk bi-
ler» diýen nakyl halk arasynda juda ýörgünli. Pederlerimiziň pendi
siňen eserlerde bolsa «Ýagşylyk et – Halyk biler, şunuň özi ýeter-
lik» diýilýär. Ýene bir pendi-nesihatlarynda bolsa «Ýagşylyk et we
unut» diýip, eden ýagşylygyňy ýatlap ýörmezlik, diliňe almazlyk,
minnet etmezlik ündelýär. Çünki ata-babalarymyzyň aýtmagyna
görä, «Yzyndan edilýän gep-gürrüň ýagşylykdyr sadakanyň so-
gabyny köýdürermiş». Berekediň egsilip, özüňde bar bolan ukyp-
-başarnyklaryň hem ýok bolmagyna sebäp bolarmyş.
Gadym wagtlarda bir adamyň depesinde elmydama bulut gezer
ekeni. Çölüň jöwzasynda dagy ol buludyň gymmatyny san we söz
bilen ölçäp boljak dälmişin. Ýolda-yzda sataşan, gabat gelen adam-
lary hem şol buludyň astyna saýalamaga çagyrar eken. Epgekden pena
tapmak üçin, mürähede mähetdel adamlar hem onuň ýanynda, şol
buludyň saýasynda menzil aşar ekenler. Ýöne depesi bulutly adamyň
minnetini welin her kim çekip bilmändir. Ol özüniň bu täsinligi bilen
buýsanmagy, öwünmegi diýseň halaýar ekeni. «Eger men bolmadyk
bolsam, siz bu çölde heläk bolardyňyz. Şu buludyň saýasy bolma-
dyk bolsa, jöwzada çürşüp galardyňyz. Munuň ýaly salkynja kölegäni
baglardanam tapyp bilmersiňiz. Görýäňizmi, men size nähili kömek
etdim?!» diýen ýaly sözler bilen gulaklaryny kamata getirer eken.
Onsoň adamlaryň käbiri minnetiň ýalnyna bagryny dagladandan
çölüň howruna teniňi dagladanyň has ýeňil diýip, birsellemden soň
ho-ol beýleräkden ýörär eken. Ýok, «aýdar-goýar» diýip, aýdýany-
na ähmiýet bermeýän biperwaýlar bolsa, barjak ýerlerine çenli onuň
bilen ýörär ekenler. Günlerde bir gün oňa şol çöl ýolunda pukara
bende sataşypdyr. Ol ony hem buludynyň saýasyna çagyrypdyr. Gele-
-gelmäne hem öwnüp başlapdyr. Minnet baryny ýagdyrypdyr. Pukara
bende sesini-üýnüni çykarman, käwagt bir «hä-hüm» berip, başyny
atyp gelýän ekeni. Ahyry bu minnete buludyň özi hem çydam etmän-
dir. Ýolaýrytda pukara bende öz iline sowulmakçy bolanda, ýaňky öwünjeňiň başyndaky bulut bu garybyň üstüne geçip, ony saýalamaga
başlapdyr, öňki eýesinden aýrylyşypdyr.
Käteler biz öz minnetimiz bilen juda öte geçip, başarnyklary-
myzyň ýok bolmagyna sebäp bolýarys. Onsoňam, eden ýagşylygyňy
diliňe çolap ýörmeklik hem uslyp görülmeýär. Magtymguly Pyragy
bu hakda «Bir ýagşylyk etse adam biweji, Her mejlisde ýüz ýol tile
getirmiş» diýip ýazýar.
***
Haramyň soňunyň ýokdugy, uzaga gitmeýändigi durmuş
wakalarynyň, tymsallaryň üsti bilen gündelik diýen ýaly gulagymyza
guýlup durulýar. Göre-göre gelinýän hakykata göz ýumanyň bilen
onuň täsiri, hökümi ýitenok, güýji gaçanok. Haram gazanç ahyry bir
ýeriňi böwsüp çykýar. Adamy endişä salýan aladalaryň biri – ertiriň
– heniz gelmedik günleriň pikirini etmek. Şu gün şoňa ýygnap, basy-
ryp, basyp goýmasa, ertirki gün aç öläýjek ýaly. Janly-jandarlaryň
içinde diňe dört zat ätiýaçlyk gor ýygnaýar diýilýär. Şolaryň biri hem
adam. Emma «Her günüň rysgy şol günüň özi bilen bile gelýär» diýen
ata-baba pähime gulak asýan adamlar üçin howsala düşere, harsy-
dünýälik edere hiç hili sebäp, bahana ýok. Magtymguly atamyzyň:
«Ýeter saňa iru-giç, ne ýazylsa kysmatda, Janyňa jepa eýläp, munça
gezme hasratda, Sogap ýagşy amalda ýa jud ýagşy niýetde» diýen sö-
zlerini tumar edinip dakynybermeli. Biz öz rysgymyzy azrak emgenip
ýa-da eglenip, halal ýol bilen gazanyp bilýärkäk, howlugyp ýa-da
hars urup, haram ýol bilen aljak bolmak düýbünden nädogry.
Rowaýatlara görä, bir gezek salyh ýagşyzadalaryň biri goňşy
obadaky tanşyna hal-ahwal soraşmaga barypdyr. Bedewinden
düşüpdir-de, şol ýerdäki ýaş oglanlaryň birinden öýe girip-çykýança
atyny saklamagy haýyş edipdir. Ýagşyzada uzagrak eglenendir-dä,
wagty bilen çykmansoň, aty saklap duran oglan özüni içki pikirlerine
– nebsine oýnadyp başlapdyr: «Şunça sakladym, wagty bilen çyk-
mady. Çykansoňam, «Taňryýalkasyndan» başga zat beresi ýok. Gel,
şu atyň jylawyny, uýanyny bazara eltip sataýyn-da, özüm garbak-gurbak edineýin» diýipdir. Şeýdibem, bedewiň ähli şaý-esbabyny alyp,
bazar jaýyna ötägidipdir. Barybam, elindäki ähli şaý-seplerini üç di-
nara satypdyr. Şondan az salym soňra ýaňky ýagşyzada hem öý eýesi
bilen daş çykypdyr, hoşlaşypdyr. Aty saklap duran oglana bu hyzma-
ty üçin üç dinar bermegi ýüregine düwüpdir. Atyň ýanyna gelse, ne
oglan bar, ne-de atyň şaý-esbaby. «Men oňa aty saklandygy üçin şu
üç dinary bermekçidim. Bähbit bolsun, esbabyny alyp gidipdir, oglan
oňarmandyr» diýipdir. Soňra şol ýerdäki ýaş ýigdekçeleriň biriniň
eline ýaňky puly tutdurypdyr-da, uýan, eýer, jylaw alyp gelmegi sar-
gapdyr. Bu hem bazara baryp, söwdalaşyp, şol bedewiň hakyky öz
esbabyny ýene-de üç dinara satyn alyp getiripdir. Atalarymyz aýdýar
ahyry «Halal mal eýesine gowşar» diýip. Bu rowaýat şeýle söz bilen
jemlenilýär: eger-de şol oglan birazajyk sabyr, kanagat eden bolsa, şol
üç dinary halal ýol bilenem aljak ekeni, emma nebsine uýup, ogurlyk
edip, haram ýol bilen gazandy.
Gadymdan gelýän şeýle bir düşünje bar: «Eger-de bir zady haram
ýol bilen gazanmak mümkinçiligi peýda bolsa, pähim et, biraz sabyr
etseň, sen şonça mukdardaky zady halal ýol bilenem gazanarsyň. Üs-
tesine, halal gazanjyň berekedi zyýada bolar». Çünki alnyňa ýazylan
zat, rysgal, baýlyk, şowlulyk, üstünlik, rowaçlyk hiç wagt eýesinden
sowa düşmeýär. Ynsanlar Hakyň saňa rowa görmedik zadyny dil
bilen, göz bilen, söz bilen alarlar, emma maňlaýyňa ýazylan bagtyňy,
rysgal paýyňy welin, hergiz alyp bilmezler. Ynsanyň özüniň hem
bu derejesine halal ýol bilen ýetmegi, halallyk bilen gazanmagy eý
görülýändir.
***
Dogruçyllygyň we her bir hereketiňde halal gazanmaklygyň
niýet-höwesiniň neneňsi gowy zatlary hasyl edýändigini birbada
aňşyrmaýan bolmagymyz ahmal. Käteler käbir zatlar ýörite biz üçin
döredilen, ykbaldan ýollanan pursat ýaly görünýär. Hatda şol ýagdaý-
larda hem has göwnejaý we halala muwapyk hereket etmeklik, göz
öňüne getirişimizden hem has gowy zadyň üstünden eltýär. Ýaňy maşgala guran ýaş çatynjalaryň öňünde eklenç, gazanç
meselesi ör-boýuna galypdyr. Är-aýal bile oturyp, nähili zähmet çe-
kenlerinde has girdejili boljakdygynyň gamyny iýipdirler. Mümkin
bolan dürli ýollary ara alyp maslahatlaşypdyrlar, ýöne haýsy bir işiň
gyrasyndan barmakçy bolsalar, birbada ugrugar ýaly maýa gorunyň
gerekdigine göz ýetiripdirler. «Belki, birbada günlükçi duraryn. Her
günki gazanjymyzyň ondan birini has uly maksatlarymyz üçin aý-
ryp bilsek, pylança günden düýpli işe girişmäge gurbatymyz boljak»
diýip, adamsy pikirini ýaňzydypdyr. «Ertir irden bolsa metjide baryp,
işlerimizi ugrukdyrmagy üçin Hakdan ýardam-enaýat diläýin, enşalla,
nireden başlamalydygymyzy kalbymyza guýar» diýipdir.
Pyragynyň «Säher wagty ýatmaň, dileg çagydyr» diýip aýdyşy
ýaly, ýaňky pyýada aladaňdan metjide tarap ýola düşüpdir. Namaz
okapdyr, dileg-doga edipdir. Metjitden çykyp, öýlerine tarap ýola
düşüpdir. Birdenkä onuň gözi bir daragtyň gyrasynda duran düwün-
çege düşüpdir. Baryp alyp açyp görse, içinde belli bir mukdardaky pul
bar ekeni. Ýaňky adam «Pully düwünçegini ýitiren barmy?» diýip,
töweregindäki adamlardan sorap başlapdyr. Ýöne hemmeler: «Ýok,
biziň-ä habarymyz ýok» diýşip, geçip gidipdirler. Ep-esli wagt eýe-
sini idäp, eýläk-beýläk çarp ursa-da, netije bolmansoň, «Diýmek, bu
biziň rysgymyz bolmaly. «Hudaý diýene, Hudaý ýetirýär» diýleni
eken. Eýesini sorap, ençeme gezek idedim, seslenen bolmady. Muny
öýe alyp gideýin» diýipdir. Öýlerine gelibem, bolan wakany aýalyna
gürrüň beripdir. Ýöne aýaly bu hereketi hiç unamandyr. «Bize öz halal
zähmetimiz bilen gazanylan baýlyk gerek. Munuň üçin biz hiç der dök-
medik. Ertir şol ýerlere baranyňda, ýene-de ideşdir, belki, başga biri
ummasyz puluny ýitirip, kösenip ýören bolmasyn» diýipdir. Adamsy
ertesi irden hem şol ýerde peýda bolupdyr. Ýene-de pully düwünçegiň
eýesini idäp başlapdyr. Birdenkä bir ýaşuly onuň gaşynda peýda bo-
lupdyr. «Inim, men düýn şu ýerlerden geçip gidenim ýadymda, ýöne
pully düwünçegimi nirede gaçyrandygym huşumda däl» diýipdir.
Ýaşuly oňa düwünçegiň daşky sypatlaryny we içindäki puluň mukdaryny hem beýan edipdir. «Ine, bu hut şol düwünçek, ýaşuly, alyň»
diýip, ýigit ony eýesine gowşurypdyr. Ýaşuly hem düwünçegi alypdyr
we içindäki dinarlaryň ýerbe-ýerdigine göz ýetirensoň, düwünçegi
ýene ýigidiň eline tutdurypdyr. «Bu düwünçek siziňki. Üstesine, ýene
dokuz müň dinar hakyňyz bar» diýipdir. Ýigit ör-gökden gelipdir: «O
nähili biziňki bolýar? Ýok, ýaşuly, bu siziňki. Bize öz halal zähmeti-
mize düşen hak ýeterlik» diýip, almakdan ýüz öwrüpdir. «Diňle, ogul,
bu pullar aslynda meniňki hem däl. Ýöne sahawatly adamlaryň biri
zandyhalal birine ýagşylyk etmegi pugta ýüregine düwen ekeni. Ol
meni ýanyna çagyrdy-da: «Senden bir haýyşym bar. Adamlaryň köp
gelip-gidýän we ýagşy amal edýän ýerlerine içinde müň dinar bolan
şu düwünçegi taşla. Eger-de biri tapyp alsa, soňra hem eýesini idäp
başlasa, ilkinji gün sesiňi çykarma. Ertesi gün gaýtadan idemese, şol
müň dinar şoňa halal bolsun. Ýöne her bir hereketini has halallamak
isleýän biri bolsa we ertesi gün eýesine gowşurmak üçin ýene-de idäp
başlasa, bu hereketleri üçin oňa goşmaça dokuz müň dinary gowşur.
Bu şonuň kalbyny päk, niýetini tämiz saklap, her bir amalynda, işinde
takwalyga, halallyga per berýändigi üçin bizden ýollanan ujypsyzja
bir ýagşylyk bolsun» diýdi. Ine, bolan wakalara özüň şaýat. Şonuň
üçin hem şol sahy-jomardyň haýyşyny göz öňünde tutup, bu pullaryň
ählisini öz halal ojagyňyza siňdirmegiňizi towakga edýärin» diýipdir.
Ynsan hemişe halal hereket etmegi ýüregine düwse we muňa
amal etse, ykbal oňa garaşmaýan ýerinden bol-bol bereketleri we
üstünlikleri miýesser eder. Her bir müşgil işiň aňsat çykalgasyny
görkezer. Işlerini ugrukdyrar we zada zar etmez.

* * *

«Size ynanylan her bir zat amanat» – bu öten-geçen eždatlary-
myzyň sözi.
Amanata hyýanat etmeklik, hakyny ödemezlik bolsa halk ara-
synda iň ýek ýigrenilýän häsiýet. Syrly söz, wezipe, borç ýa-da
kimdir biriniň garamaty, hemaýaty, mahlasy, bize ynanylan her bir
zada ygrarlylyk, wepalylyk bilen çemeleşmek gerek. Her bir zady öz
hak-hukugynda berjaý etmek wajyp. «Size ynanylan her bir zat amanat» – bu öten-geçen eždatlary-
myzyň sözi.
Amanata hyýanat etmeklik, hakyny ödemezlik bolsa halk ara-
synda iň ýek ýigrenilýän häsiýet. Syrly söz, wezipe, borç ýa-da
kimdir biriniň garamaty, hemaýaty, mahlasy, bize ynanylan her bir
zada ygrarlylyk, wepalylyk bilen çemeleşmek gerek. Her bir zady öz
hak-hukugynda berjaý etmek wajyp. Biriniň ynamyny ödemekden uly zat ýokdur. Kimdir birini al-
damak we ynamyna kast etmek pikirini seriňe salmazlyk ündelýär,
hatda rysgyny dürli ýol bilen gazanýan adamlaram amanata wepaly-
lyk bilen oňa kast etmekligiň arasynda uly parh goýýar.
Bir gün gijaralar goltugy pully düwünçekli bir adam hammama
gidip barýan eken. Gözi bilen her kesiň ýagdaýyny, gurbuny ölçäp
bilýän ogrularyň biri garama-garama onuň yzyna düşüpdir. Onuň bar
maksady amatyny peýläp, sähel bir maý bolsa, oljasyny alyp, sumat
bolmak eken. Ahyry bu adam hammamyň gapysyna ýetipdir. Ogry
hem onuň edil yzynda duran ekeni. Birdenkä ol adam yzyna öwrü-
lipdir-de: «Eger-de siz, hammama girmek niýetiňiz ýok bolsa, men
girip çykýançam, şu düwünçegimi saklap berseňizläň» diýip, pully
düwünçegini ogra gowşurypdyr.
Pul eýesi birhaýukdan soňra hammamdan çykypdyr we ýolu-
ny dowam edipdir. «Ahow, ýaşuly, aýak çekseňizläň!» diýen sese
ýalta yzyna bakypdyr. Görse, hälki düwünçegini ynanan adamsy.
«Ýaşuly, düwünçegiňizi unutdyňyz, me, alyň» diýip, ony uza-
dypdyr. «Taňryýalkasyn, inim! Içki pikirlerime gümra bolup, geçip
gidenimi hem duýmandyryn. Uly ýagşylyk etdiňiz, sag boluň, siz
kim bolarsyňyz?» diýip, ýaşuly sorapdyr. Ol: «Men ogry» diýip,
jogap beripdir. «Ogry diýýäňizmi? Aý, goýsana, degişmesene» diýip,
ýaşuly ýylgyrypdyr. «Ýok, ýaşuly, men, hakykatdanam, ogry, günde-
lik rysgymy ogurlyk edip gazanýaryn» diýip, ol müýnli başyny aşak
egipdir. «Onda näme üçin bu düwünçegi ogurlap gidibermediň?»
diýip, ýaşuly geňirgenip sorapdyr. «Men şu düwünçegi ogurlamak
üçin sizi yzarlap gaýtdym. Ýöne hammama girmeziňizden ozal siz
menden muny saklap bermegi haýyş etdiňiz. Eger-de men şondan
owal muny ogurlan bolsam, özümi az-kem ynjalykly duýardym, ýöne
ynam edilen zady ogurlamak, ynama kast etmek uly hyýanatdyr.
Ogurlygyň hem ynsaba berýän yzasy kän, ýöne amanata hyýanatyň
ejirini wyždan asla çekip bilmeýär. Ol hemişe örtenmeler içinde
gezýär» diýipdir. «Munuň ýaly düşünjeleriň barka, saňa ogurlyk etmek gelişmez. Göwneseň, bir teklibim bar, meniň hyzmatkärim bol.
Rysgyňy-harjyňy ýeterlik ödärin» diýip, ýaşuly ol ogra teklip edipdir.
Ogry hem şol pursat ähli etmişine toba edip, mundan buýana rysgyny
halal gazanmagy ýüregine düwüpdir.
***
Işlerimiziň ugrukmagy, maksatlarymyzyň şowlulygy köplenç
halatda özümize bagly. Käbir halatlarda işiň şowlamazlygynyň
düýp sebäbini ýazgydyň üstüne atmaga endik edinendigimize ga-
ramazdan, ykbalymyzyň biziň öz hereketlerimize, niýetlerimize, py-
gyl-pällerimize dahylly ýeri has köp ýaly görünýär. Sagdyn kamatly
ykbalymyzyň dikelmegi, bize maksatlarymyza ulaşdyrýan ýollaryň
arassalanmagy, ýörejek ýollarymyzyň tämiz bolmagy we göze gör-
ner-görünmez bela-beterlerden aman-esen gezmegimiz üçin, ilkinji
nobatda, özümizi dogry-dürs alyp barmagymyz gerek. Niýet-päliň
dürslügi, gönüligi ykbalyň tagtyny hem berkarar saklaýandyr.
Mahal-mahal Süleýman pygamber uçýan halysyna münüp,
älem-jahany, yklymlary seýil eder eken. Bu haly örän äpet haly bolup,
onuň bir burçunda adamlar, beýleki bir burçunda döw-periler, ýene
bir burçunda guş-gumrular, beýleki bir burçunda bolsa haýwanlar
ýerleşýän eken. Her görnüşden müňlerçesi şol halynyň üstünde orun
alypdyr. Halynyň ortarasynda bolsa Süleýmanyň kürsüsi ýerleşipdir.
Günleriň birinde Süleýman pygamber ýene-de ýaňky janly-jemen-
deleri halysyna mündürip, jahana gezelenje çykypdyr. Al-asmanda
howalanyp barýan halynyň üstünde daş-töweregi, tebigaty mazaly
synlap bolýan eken. Bu täsinlige göwni göterilen Süleýman pygam-
ber öz ýanyndan, içinden öwünmäge başlapdyr: «Maňa nähili uly
we täsin zatlar bagyş edildi. Men asman-zemini üstden-astdan syn-
lap bilýärin. Meniň ynsa-jynsa, ähli janly-jandara sözüm ýöreýär,
olaryň hiç biri aýdanymdan çykyp bilenok...» diýipdir. Süleýman şu
pikirleri kellesine getireni hem şol eken welin, halynyň bir tarapy bir
ýana agyp başlapdyr. Muňa dergazap bolan Süleýman pygamber halahemle atypdyr: «Eý, haly, gönel hany!» diýip, azmly buýrupdyr. Bu
sözlerden soňra halynyň beýleki tarapy hem agypdyr. Müňlerçe jan-
ly-jandar aşak ýykylyp, heläk bolupdyr. Süleýmanyň gahary has-da
möwjäpdir: «Saňa soňky gezek buýurýaryn, gönel!» diýip seslenip-
dir. Şol wagt haly: «Ilki özüň gönel. Meniň erkim saňa baglanan, sen
gönelseň, men öz-özümden gönelerin» diýip jogap beripdir. Süleýman
içki pikirleriniň hala nähili aýan bolandygynyň syryna düşünmese-de,
bu ýerde ähli günäniň özüniň hekemsiremegindedigine magat göz ýe-
tiripdir. Içinden toba edip, öňki pikirlerine ökünipdir. Hatda şojagaz
içki pikirleriň hem halynyň ýagdaýyny üýtgedip bilýändigine haýran
galypdyr. Dessine tobasyna daýanan Süleýman uçýan halysynyň hem
endigan uçup başlandygynyň şaýady bolupdyr.
Biziň pikirlerimiz, niýetlerimiz, maksat-hyýallarymyz, he-
reketlerimiz – biziň uçar halymyz. Ykbal halysynyň belentden ýa
pesden uçmagynyň, bir menzil ýa-da müň menzil aşmagynyň, oňa bir
adamyň ýa-da müňlerçe ynsan ykbalynyň ýerleşmeginiň, hemişe ba-
dyrowan hereket etmeginiň özümize bagly tarapy – biziň niýetlerimize
baglydyr.
Amallar niýetlere görädir.
***
Alyn deriň siňen, öz eliň degen halal zähmetiň tagamy, täsiri
üýtgeşik bolýar. Indiki ädimleriň batly we rowan bolmagy üçinem
halallygyň uly ähmiýeti bar. Käteler ýagşy amallara döwtalap to-
pulmaklygy, höwesli ýapyşmaklygy bir gyrada goýup, ýüregimiziň
arassalygyny, päkligini, kir-kimirli niýetlerden tämizligini ileri
sürýäris. «Esasy zat, ýüregiň ak bolmagy gerek» diýen düşünjelere
per berýäris. Ýöne kämil bagty üpjün etmek üçin ýüregiň aklygy
ýeterlik bolmaýar. Ynsan öz ykbalyny zähmet bilen bezän halatynda,
onuň öwüşgini, ýüzüniň nury artyp başlaýar. Gadym döwürlerde uly
pirleriň biri Bahaweddin Nagyşbendiniň ýanyna şägirtlige höwesek
ýaşlar sil deýin akym edip durmuşyn. Olaryň ählisinde hem şol bir
matlap, maksat bar – ussat piriň şägirdi bolmak, tälim-terbiýe almak. Pir hezretleri şägirtlige gelen her bir talybyndan ylym-bilimden
öňürti haýsy hünäriň hötdesinden gelýändigini soraýan eken. «Näme
hünäriň bar? Haýsy işleri başarýarsyň?» diýen mazmunly sowallar
şägirtlige kabul edilmegiň ilkinji şertleri eken. Eger-de haýsydyr bir
ugurdan, hünärden başy çykýan bolsa, ony şägirtlige kabul edipdir.
Hiç bir zähmetiň garasyny görmedik bolsa, ol dalaşgäri yzyna ugra-
dar eken: «Oglum, ylym öwrenjekligiň çynyň bolsa, git-de bir hünär
öwrenip gel. Biziň ýolumyzda başga biriniň eklenjinde ýaşamak,
garamatyňy özgeleriň üstüne atmak, gaýrylara tama gözi bilen bak-
mak hergiz makul görülýän däldir. Her kim öz başyny çarar derejede
taýýarlykly bolmalydyr. Aňyň ylym-pikir bilen, kalbyň diliň-zikir
bilen, eliň hünär bilen bolmalydyr» diýer eken.
***
Danyşment öýüne myhman bolan ýigitleriň biri ýagşylyk
etmegiň, sadaka bermegiň sogaby-pazylaty hakda gyzyklanypdyr.
«Ýagşylyk ýaşyryn edilse gowumy ýa-da açyk-äşgär edilse?» diýip
sorapdyr. Danyşment oňa: «Ikisi-de ýagşy, esasy zat – göz üçin edil-
mese bolýar» diýip jogap beripdir. «Ýagşylygy ýaşyryn etmegiň
ähmiýetli tarapy, beýleki tarap seniň öňüňde özüni müýnli, bergi-
dar duýanok. Ýetiren zady üçin Ýaradana şükür edip geziberýär.
Açyk-äşgär etmegiň pazylatly tarapy bolsa, beýlekileriň hem görelde
almagy üçindir» diýip, sözüniň üstüni ýetiripdir.
Ir eýýamlarda bir sebiti guraklyk, gahatlyk gurşapdyr. Asman-
dan nem dammandyr, toprakda ot bitmändir. Mahal-mahal şeýle
hadysalaryň bolmagy adamlaryň özara gatnaşygyny, birek-birege
garaýşyny, husytlygyny ýa jomartlygyny synamak üçinem bir pursat
saýylar eken. Bir maşgalanyň keşigi boýnunda bolan adamlaryň biri
haýsy bir işiň başyny tutjagyny bilmändir. «Ýykylsaň, ýere ýapyş»
diýen sözem ol döwre uýgun bolmandyr, sebäbi toprakdanam bereket
göterlene meňzeýän eken. Günlükçi bolmaga-da kaýyl ekeni, ýöne
bu ýagdaý ulus-ili gurşansoň, işem tapdyryp durmandyr. Birine ýüz
tutmagy bolsa, ýek ýigrenýän ekeni. Ýöne käteler hiç kimiň öňünde epilmedik biller durmuş ýagdaýlarynyň öňünde epilmeli bolýar. Ähli
çykalgasy petige diränsoň, barjamly birine ýüz tutup, bu gahatlyk
aradan aýrylýança karz-kowal almagy ýüregine düwüpdir. Birdenkä
hem goňşy obada ýaşaýan dogany ýadyna düşüpdir. Onuň hojalygy
gurpluja ekeni. Ömrüni söwda-satyga bagyş edensoň, puly gazanmagyň
we sowmagyň, gerek ýerinde harja dözmegiň ugur-utgusyny bilýän
ekeni. Ol agasynyň gapysyny kakypdyr. Töre ornaşyp-ornaşmazdan,
ýagdaýyny mälim edip, biraz mütdetlik karz-kowal isläpdir. Ýöne
dogany yzgytsyz nazar bilen bakyp, «Men her gelene eçilip dur-
sam, bu mülkümden nam-nyşan galmaz. Bu zamanada özüňi bilmek
gerek. Saňa hiç zat berip biljek däl» diýip, ýüzüni kese sowupdyr.
Dilege geleniň karzdan umydy uly bolmasa-da, beýdip ýüzüne urul-
magyna asla garaşmaýan ekeni. Şeýdip, ol doganynyň huzuryndan
öýkeli halda yzyna dolanypdyr. Gapydan çykar-çykmazam hüňürdäp
başlapdyr: «Nä döwür, nä zamana boldy. Doganyňdan delalat ýok,
beýlekilerden haraý islemegiň hajaty nä? Menem ony giden-gitdi
soramog-a, ýagdaýym boldugyndan üzmekçidim. Bähbit bolsun
diýäýmekden başga ýol galmady..» diýip, lapykeç didelerini aşak sa-
lyp, öýüne tarap ugraberipdir. Inisi howlynyň gapysyndan uzaklaşan
badyna, ýaňky barjamly dogany bir hyzmatkärini ýanyna çagyrypdyr.
Içinde iki müň dirhem bolan haltajygy eline tutduryp, inisiniň geçýän
ýolunda oturmagy tabşyrypdyr. «Gatyryň üstüne iki halta uny ýükle
we şol jelegaýlarda garaş. Inim görnen badyna, ony ýanyňa çagyr we
özüňe kömekleşmegini sora. Eger kömekleşse, boş goýmajakdygyňy,
zähmetiňe düşýän haky berjekdigiňi aýt. Bu unlaryň bir haltasyny
gatyra ýükleşer welin, beýleki haltany we bu dirhemleri onuň eline
tutdur. Goý, ol bu zatlary özi gazanan ýaly görsün» diýipdir. «Ho-
jaýyn, munuň ýaly oýun gurmak nämä gerek? Ýaňy gelende berip
goýberen bolsaňyz, hem ummasyz alkyşa eýe bolardyňyz, hem-de
iniňiz beýle lapykeç dolanmazdy» diýip, hyzmatkär geňirgenipdir.
«Sen aýdylanlary ýerine ýetir. Men oňa karz bersem, ol hemişe özüni
meniň öňümde bergidar duýar, men inimiň beýle gezmegini islämok, hatda üzmek hökman däl diýsemem, barybir üzlüşmek üçin artyk-
maç alada eder» diýip, hojaýyn etmeli-goýmaly zatlary hyzmatkärine
pugta tabşyrypdyr. Hyzmatkär aýdyşy ýaly berjaý edipdir. Onuň
geçer ýolunda garaşypdyr. Peýda bolanyndan, kömege çagyrypdyr
we bu zähmeti üçin ýaňky pullary we dirhemleri oňa halallyk bilen
gowşurypdyr. Inisi muňa örän begenipdir: «Biraz sabyr edip, agama
ýüz saraltmadyk bolsamam boljak ekeni. «Agyz beren, aş berer»
diýleni, pikir etmeýän ýeriňden Hudaý ýetirýär» diýip begenip, öýüne
ýetipdir.
Aradan ep-esli ýyllar geçipdir. Gytçylyk, gurakçylyk hem aýry-
lypdyr. Her kim kadaly durmuşyna, endigan ýaşaýşyna dolanypdyr.
Ýaňky inisi bolsa ol gazanan pulunyň berekedi bilen özüni tutup-
dyr, has-da baýapdyr. Bir gün sebitiň uly baýy toý tutupdyr we go-
laý-goltumdaky ähli adamlara çakylyk ýollapdyr. Gürrüňden-gürrüň
çykyp, birek-birege ýagşylyk etmek, kyn günlerde ýardamyna ýet-
mek ýaly söhbetler gyzyp ugrapdyr. Şonda ýaňky inisi agasyna bo-
lan öýkesini saklap bilmän, daşyna çykarypdyr: «Mundan birnäçe ýyl
ozal ýardam isläp, gapyňyzdan ätlänimde, meni kowup goýberdiňiz.
Ine, bu gün Hudaýa şükür, meniňem ganymat günüm bar. Ýöne
men seniň ýaly bolmaryn. Ýagdaýym boldugyndan ile-güne kömek
ederin» diýipdir. Doganynyň ýanynda bu zatlardan habarly hyzmat-
käri hem bar ekeni. Ol bu gürrüňleri diňlänsoň, hojaýynyndan ähli
hakykaty bolşy-bolşy ýaly aýtmagyny sorapdyr. Ýöne dogany oňa hiç
zat ýaňzytmazlygy tabşyrypdyr: «Ýagşylyk etseň, kämil et» diýilýär.
Biz öz niýetimizden ugur alyp, ýagşylyk etdik, derýa atdyk. Balygyň
bilmegi hökman däl, Halygyň bilýändigi ýeterlik» diýip, sesini çykar-
man oturypdyr. Sebäbi aslynda hem onuň maksady ýagşylygy kimiň
edendigini bildirmek däl-de, ak ýürekden ýagşylyk etmekdi.

Rahmet GYLYJOW

(dowamy bar)