Onda näme, ilki bilen, ýüzüşimiziň başlaýşy hakynda aýdaýyn. «Stratford» umman giňişliklerinde
ylmy­barlaglary geçirmek üçin ýöriteleşdirilen aň­
rybaş gämi. Onuň suw sygymy iki ýüz tonna, palubalary giňiş, oňat enjamlaşdyrylan trýumlaryna8
deňiz çuňluklaryny ölçemek, trallamak9
dragalamak10 üçin her hili enjamlar, suwasty jandarlary tutmak üçin torlar, bug bilen işleýän, kuwwatly ýük göteriji enjamlar, trallamak üçin derweze, şeýle hem käbiri ozal görlüp ýörlen, käsi täze çykan her dürli ýörite abzallar ýüklenipdir. Gäminiň ýaşalýan otaglarynda — kaýutalarynda hemme oňaýlyklar döredilipdir. Gäminiň ylmy­barlaglarymyz üçin ýöriteleşdirilen barlaghanasy hem örän ajaýyp. «Stratford» heniz ýüzüşe ugramanka, onuň geň­ taňlyklary hakda gürrüňler ýaýrapdy. Tiz wagtdan men bu gürrüňleriň ýöne ýere döremändigine göz ýetirdim. Ilkibaşda ýüzüşimizde känbir üýtgeşiklik bolmady. Demirgazyk deňzine tarap ugradyk. Iki gezek deňze tral okladyk. Ýöne, dogrusyny aýtsaň, gury wagt ýitirenimiz boldy, çünki ol ýerde suwuň çuňlugynyň on sekiz metrden geçýän ýeri kän däl, biziň gämimiz bolsa has uly çuňluklarda işlemek üçin enjamlaşdyrylan. Garaz, deňziň düýbünden balyklaryň iýilýän adaty görnüşlerinden, karakatitsalardyr11 suw öküzlerinden12 hem­de barlag üçin alnan allýuwial çökündilerden13 ybarat bolan deňiz düýbüniň laýyndan başga agyz dolduryp
aýdar ýaly zat çykarmady. Soňra Şotlandiýanyň
daşyndan aýlanyp, Faro adalarynyň golaýyndan
geçdik hem­de Wiwil­Tomson rifine14 geldik. Ol
ýerde suwuň düýbünden çykaran tapyndylarymyz ozalkylara garanyňda birneme gyzyklyrak
boldy. Soňra günorta tarapa, özümiziň barmagy
niýet edinýän ýerimiz bolan Afrika bilen Kanar adalarynyň aralygyna bakan ugradyk. Bir gezek
Aýsyz garaňky gijede tasdanam gämimizi suwuň
saý ýerinde batyrypdyk. Şony hasap etmeseň,
ýüzüşimizde başga üýtgeşik waka bolmady.
Şol ilkinji hepdelerde Marakot bilen ýakyndan
tanyşmakçy boldum, ýöne bu beýle bir aňsat däl
ekeni. Ilki bilen, doktoryň özbaşyna gümra bolup
ýören, dünýä ýüzünde iň bir ünssüz, aljyraňňy
adamdygyny aýtmaly. Onuň lifte münende, tramwaýa münendirin öýdüp, liftçi oglanjyga pul töläni ýadyňyza düşýän bolsa gerek. Ol günüň ýaryny öz pikirine gümra bolup geçirýär, özüniň niredeligini, töwereginde näme­nämeleriň bolup geçýändigini hem bilenok. Üstesine­de, ol hiç kim bilen
pikir alyşmaýar, juda ýaşyryn işleýär. Günuzyn
kagyzmydyr kartalara dümtünip oturandyr, ýöne
kaýutasyna girdigiň, olary dessine ýygşyrýar.
Men onuň nämedir bir zadyň küýüne düşendigini
aýnada gören ýaly bilip durun. Ýöne portlaryň
töwereginden uzaklaşmasak, ol bize öz etsem petsemlerini aýdarly däl. Meň özüm­ä şeýle pikir
edýän. Tiz wagtdan Bill Skanleniň hem meniň bilen
pikirdeşdigini bildim.
Bir gezek agşamara barlaghanada täze tapan
zatlarymyzy derňäp otyrkam, ol:
— Gulak asyň, jenap Hedli — diýip, maňa ýüzlendi. — Gojamyzyň kellesinde nähili pikir barka? Ol
nämäň küýüne düşdükä? Siz nähili pikirde?
— Meň pikirimçe, bizden öň «Çellenjer» hemde beýleki birentek ummany öwrenmek üçin
gurnalan ekspedisiýalar näme bilen meşgul bolan bolsalar bizem şol işleri ederis — diýip jogap
berdim. — Balyklaryň birnäçe täze görnüşlerini
açarys, gidrometriýa15 kartalaryna täze maglumatlar girizeris.
— Ýok, düýbünden beýle däl — diýip, Skanlen
garşy çykdy. — Hany, birýan ujundan kelle döweli.
Ynha, meselem, men bärde nämä derkar?
— Birden enjamlar hatardan çykaýsa bejermek
üçin.
— Beýle däl bolaýmasa! O nähili maşynlar!
«Stratfordyň» maşynlaryna şotlandiýaly hünärmen seredýär. Ýok, gadyrdan, Meribenksiň oglanlary özleriniň iň gowy hünärmenini şu bolgusyzja
maşynlary bejermek üçin iberen däldirler. Ýöne
ýere hepdäme elli dollar hak berilýän däldir. Yzyma
düşüň, häzir size bu zatlary düşündireýin.
Ol açaryny çykardy­da, barlaghananyň arka tarapyndaky gapyny açyp, meni trýumdaky basgançak bilen alyp gitdi. Ol ýeri boşluk diýen ýalydy, diňe sypal bilen gaplanan ullakan gapyrjakda haýsydyr bir uly maşynyň şaýlary ýylpyldaşyp görünýärdi. Olar gapdallary nurbatdyr sokma kilt bilen enjamlaşdyrylan polatdan edilen ýylmanak pli­talardy. Ortasy tegelek deşikli plitalaryň hersiniň
ölçegi on inedördül fut, galyňlygy bir ýarym dýuým
töweregidi.
— Bu zatlar näme boldugyka? — diýip soradym.
Bill Skanleniň bir görseň opera aýdýan wäşi
aýdymçyň, bir seretseňem boksçyň ýüzüne meňzäp
duran oýunçy keşbine birgeňsi ýylgyryş çaýyldy.
— Jenap, bujagazy men ýasadym — diýip, ol
äşgär etdi. — Hawa, hawa, jenap Hedli, ine, şu sebäpli meni bärik getirdiler. Bujagaz zadyň edil özi
ýaly polatdan ýasalan düýbi hem bar. Hanha, hol
gapyrjakda. Onsoňam gümmez ýaly gapagy hemde tanap ýa zynjyr dakar ýaly ullakan halkasy bar.
Indi bolsa gäminiň düýbüne serediň.
Men çüňklerine nurbat towlanan dörtburç agaç
sekini gördüm. Nurbatlar sekini gozgap bolýandygyny görkezýärdi.
— Gämiň düýbi iki gat — diýip, Skanlen hem
meniň pikirimi tassyklady. — Ýa­ha hojaýynymyz
ýeldirgäpdir, ýa­da ol biziň pikir edişimizden has
aňyrraklary tozadýar. Ýalňyşmaýan bolsam, ol
suwa çümýän öý gurmakçy bolýar. Ynha, onuň penjireleri şu ýerde aýratyn gapyrjaga gaplanypdyr.
Soň ol ony gäminiň düýbünden suwuň içine goýbermekçi bolýar. Ine­de, kuwwatly elektrik çyralary. Meň pikirimçe, ol polat öýjagazyň dumly­duşuny ýagtyldyp, tegelek penjirelerden töwerekde
nämeleriň bolup geçýändigini synlamakçy bolýa.
— Oň ýaly bolsa, gäminiň aşagyny aňyrsy görnüp
duran dury serişdeden ýasasalar has aňsat düşerdi
— diýdim.
— Siziň bu diýýäniňiz gaty dogry — diýip, Bill
Skanlen meniň bilen ylalaşdy. Soňra ýeňsesini
gaşap: — Menem näme üçin şeýdilmedigine halys
düşünip bilemok. Bir bilýän zadym, şu bolgusyz zady
gurnamaga kömek etmek üçin bu ýere iberilenligim.
Dogry, ol heniz maňa hiç zat aýdanok, menem sesimi çykaramok, ýöne eýläme­beýläme seredişdirip,
nirede nämäniň bardygyny mazaly öwrenýän, näçe
dymýan bolsa dymybersin, özümem hemmesine
düşünerin diýýän. Gämimiziň syryna ilkinji gezek
men şeýdip aralaşdym. Howa hem juda bulaşdy, onda­da Ýub burnundan günorta ­günbatarda suw çuňňulyny tralladyk, suwuň temperaturasyny belläp, deňiz suwunyň duza doýgunlylygynyň derejesini derňedik. Petersonyň traly bilen suw çuňňulyny derňemek juda gyzykly. Ol dessine üç metr giňişligi tutýar­da, ýolunda duşan ähli zady garbap alýar; çärýek mil çuňlukdan ol balyklaryň bir görnüşini getirse, ýarym mil çuňlukdan düýbünden başga görnüşlerini alyp gelýär. Ummanyň hem her gatlagynyň, edil dürli yklymlardaky ýaly, öz ýaşaýjylary bar. Kämahal deňiz çuňňulynyň düýbünden ýarym tonna, geljekki ýaşaýşyň serişdesi bolan gyrmyzy reňkli arassa nem çykarýas. Köplenç halatda bolsa, mikroskop astynda seretseň, belli bir şekilsiz laý gatlaklary arkaly biri­birinden
aýrylyşýan, millionlarça, insizje tegelek ýa­da gönüburçly jisimjikleri özünde saklaýan gyrmançalary çykarýas. Bu brotulidlerdir makrutidleriň, assidiýleriň, goloturiýleriň,
polipleriň hem­de derisiňňelileriň16 atlaryny
ýekän­ýekän sanap oturmaýyn, ýöne bir zady
welin aýdaýyn, ummanyň bize beren peşgeşiniň
aňyrsy­bärsi ýok. Bizem olary janypkeşlik bilen
ýygnap alýardyk. Ýöne Marakotyň bizi bu ýerlere
diňe şoň üçin äkelmändigi baradaky pikir welin,
meniň hiç kellämden gitmeýärdi, mumyýalanan
müsür kelleçanagyna çalym edip duran bu süýri
kellede başga­başga etsem­petsemler bar ýaly bolup durdy. Bular maňa hakyky işiň öňünden adamlary, enjamlary synagdan geçirmek üçin türgenleşik
ýaly bolup görünýärdi.Haty şu ýere çenli ýazyp, biraz gezim etmek üçin kenara çykdym, çünki ertir ir saba bilen bu ýerden ugraýardyk. Gämi duralgasyna aýny wagty baraýan ekenim. Ol ýerde uly dawa turýardy. Esasy dawagärlerem Marakot bilen Bill Skanlendi. Billiň­ä dawa tapsa gözi açylýan, ýakasy gaýyşlydygy hemmä mälimdi. Onuň aýtmagyna görä, mahal­ mahal eli gijäberýärdi. Ýöne daşyna eli gamaly ispanlaryň bäş ­altysy dagy üýşensoň, olaryň ýagdaýy kynlaşyp ugrady, goşulmasaň boljak däldi. Bolan waka şeýle. Doktor bu ýerde paýtun diýlip atlandyrylýan täsin arabalaryň birini hakyna tutupdyr, adanyň ýerüsti aýratynlyklaryny öwrenip, gylla ýarysyny aýlanypdyr, ýöne özi bilen pul almagy ýadyndan çykarypdyr. Hasaplaşmaly bolanda ol ýerli adamlara ýany bilen pul alyp gaýtmandygyny halys düşündirip bilmändir, arabaçy hem onuň sagadyny sypyryp aljak bolupdyr. Şol mahalam Bill Skanlen gelip oň arkasyny alypdyr. Men baryp, arabaça bir dollar, ýumruk degip gözi gögeren ýigdekçä hem bäş
dollar berip işi düzedäýdim, ýogsa dagy olar edil
ganjaryşaýjak ekeni. Bolsa­da hemmesi gülala­güllük bolup sowuldy. Ana, şonda ilkinji gezek Marakota adamçylyk duýgularynyň ýat däldigi hem
göründi. Gämä gelemizsoň, ol meni özüniň kiçijik
kaýutasyna çagyrdy­da, kömege ýetişenim üçin
minnetdarlyk bildirdi, soňundanam:
— Ýogsa­da, jenap Hedli, maňa mälim bolşuna
görä, siz heniz öýli­işikli däl öýdýän? — diýip
sorady.
— Ýok, entek öýlenemok — diýip jogap berdim.
— Ýakyn garyndaşlaryňyzyň hem hiç biriniň garamatyny göterýän dälsiňiz­le?
— Ýok.
— Gaty gowy. Men şu mahala çenli öz etsemgoýsamymy hiç kime aýtman saklandym. (dowamy bar)



Düşündiriş:

8Trýum­ —­ gäminiň­ aşaky­ palubasy­ bilen­ düýbüniň­ aralygyndaky­ ýük goýulýan­ bölümi.
9Trallamak­ —­ deňziň­ düýbüni­ tral­ (deňziň­ düýbüni,­ haýwanlary,­ ösümlikleri­ öwrenmek ­üçin­ torly ­enjam) bilen­ barlamak.
10­Dragalamak­—­draga­(suwuň­ düýbünde­ ýaşaýan haýwanlary,­ ösümlikleri susup­ alýan­ gural)­bilen susup ­almak.
11­Karakatitsa­—­deňiz­ mollýuskynyň­ bir­ görnüşi.
12­Suw­öküzi­—­mollýusklara ­degişli­ oňurgasyz­ jandar.
13­ Allýuwial­ çökündiler­ —­ hemişelik­ we­ wagtlaýyn­ suw­ akymlarynyň­ çökündileri.
14­Rif­—­suwasty­ gaýa,­suwasty ­gaýalardan­ emele ­gelen ada.
­15Gidrometriýa­—­suw ­giňişliklerini­ we ­tebigatdaky suwuň­ dolanyşygyny­ öwrenýän­ ylym­ bolan­ gidrologiýanyň­ akar­ suwlaryň alamatlaryny häsiýetlendirýän­ ölçeg ­metodikasyny ­işlemek­ bilen meşgullanýan­ bölümi.
16­Deňiz­ çuňluklarynda­ ýaşaýan­ oňurgasyz­ we­ hordaly,­ boş içegeýalylara,­
derisiňňelilere­ degişli ­jandarlaryň­ atlary.