Bir bar eken, bir ýok eken. Gadymy zamanlarda bir garyp adamyň Şemşat atly
ýalňyz gyzy bar eken. Ol çagasyny hor-zar etmejek bolup, onuň-munuň gapysynda
güýjüniň ýetdiginden işläp, bir döwüm çörek gazanar eken. Körpeje Şemşat bolsa
gününi sanap ösüpdir, owadan gyz bolup ýetişipdir. Şondan soň gyzyna sawçylyga
gelenler köp bolupdyr. Ýöne Şemşat olara heniz özüniň durmuşa çykjak däldigini
aýdyp, gelen sawçylary yzyna gaýtardypdyr. Bir günem ol atasyna garap: «Ata jan,
men öz bagtymy özüm tapmak isleýän. Sen meniň ösüp kemala gelmegim üçin
kän azap çekdiň, görgüler gördüň. Men seni goýup hiç bir ýana gitmen. Indi men
işlärin. Mundan beýläk seni hor etmen, asyl bu ýaşdan soň işlemelem bolmarsyň!»
diýipdir. Ýöne birbada oňa ýüregindäkisini aýtmaga çekinipdir.
Goja oýa batypdyr. Gyzynyň ýüregine näme düwenini aňlamandyr. Ýeke dida-
rynyň ýalňyş bir ýoly saýlap almagyndan gorkupdyr.
— Bolýa, gyzym, hany, ilki sen etjek bolýan işiňi aýt, eşideli. Dogrumy, ýalňyşmy?
— Ata jan, meniň öz bagtymy özüm tapmagym saňa bagly. Munuň üçin maňa
kerwen bilen goşulyp, alys ýurtlara gitmäge rugsat bermeli borsuň!
— Jan balam, kerwene goşulyp, argyşa gitmek erkekleriň işidir!
— Ony bilýän, ýöne men onuň bir çäresini taparyn.
— Naçar halyňa näme edersiň, balam?
— Erkek lybasynda ýigit bolup giderin. Özümiň gyz maşgaladygymy hiç kese
duýdurmaryn.
— Bu çykalga däl, gyzym. Ýol howpludyr, oňa tejribeli, taýýarlykly adamlar ge-
rek. Ýigit bolsaň, kerwene howp abananda, eliňe ýarag alyp goranmaly bolar. Sen
bolsaň, şu çaka çenli öýden çykyp gören adam däl.
— Onda sen meniň diýýänlerim bilen ylalaşaňok-da, ata!
— Seniň aýdyp duran zadyň asyl ylalaşar ýaly däl-ä, balam! Gowusy, sen bular
ýaly pikiri kelläňden çykaryp taşla, öňküleriň ýaly biş-düş bilen boluber. Ynha, elim
uzar welin, saňa-da goňşularyňky ýaly dokmaň senedini, guralyny, ýüplügini satyn
alyp bererin. Aýal maşgalaňky tikin-çatyndyr, dokma-halydyr, öý işleridir.
Şemşat şondan soň bu gürrüňe gaýdyp gelmändir. Aradan aý aýlanyp, tutuş
ýyl geçipdir. Ýöne Şemşat şu döwürde wagtyny birjigem boş geçirmändir. Aram-
aram erkek eşiklerini geýip ata atlanypdyr, il gözüne görünmän, ogryn awa-şikara
çykypdyr, atasyny sülgündir käkilik etinden hor etmändir. Şeýdibem gün-günden
bedeni bekäpdir, güýç toplapdyr.
Ahyry bir günem atasynyň razylygy bilen onuň patasyny alyp, uzak ýola düşer-
men bolupdyr. Kerwene baştutanlyk edýän ýigide Nursaçan diýer ekenler. Nursa-
çanyň atasy kerwenbaşy eken, ol indi halys garrapdyr. Şonuň üçinem kerwene baş
bolup gitmegi ogly Nursaçana tabşyrypdyr. Ol ýaşlygyna garamazdan, bütin ömrüni
at üstünde geçiripdir. Atasy ony telim öwre kerwen bilen alys ýurtlara-da aýlapdyr.
Nursaçan-da batyrlykda, gaýduwsyzlykda öz deň-duşlaryndan tapawutlanypdyr.
Diňe bir at çapmakda däl, eýsem, ok-ýaý atmakda-da, göreş tutmakda-da, hasap-
hesip işlerinde-de öňüne çykjak tapylmandyr. Kakasynyň ogluna göwni ýetipdir.
Şonuň üçinem kerwenbaşylygy oňa ynanypdyr.
Kerwen uzakly günläp ýol ýöräpdir. Bir günem kerwençileriň huruşlyk eti guta-
rypdyr. Olar süýji suwly guýynyň başynda ýük ýazdyrypdylar. Kerwenbaşy ýigitlere
hersiniň bir tarapa gidip huruşlyk awuň ugruna çykmaklaryny tabşyrypdyr. Haýp,
uzaga gitmedik ýigitler ýarym sagat çemesi wagtdan elleri boş gelipdirler. Şemşat
bolsa uzaklara gidensoň ýoldaşlaryndan birneme eglenip gelipdir, görseler, onuň
elinde dört-bäş sany sülgüniň läşi bar eken. Ony görüp haýran galypdyrlar. Hasam
kerweniň ýolbeledi onuň öwgüsini ýetiripdir:
— Tüweleme, tüweleme, ine, awçy diýip, saňa aýdaýsaň. Ýogsa-da, han ogul,
«Ýigide ýüz hünär hem azdyr» diýlen öňden gelýän bir sözem bardyr, seniň nahar-
şordan başyň çykýan däldir-dä?!
— Nahar-şordanmy? Ol işler meniň çep elimden gelýär. Häzir yigitlerimiz sül-
günleri arassalap bolsunlar bakaly, ondanam bir palaw bişireýin.
— Berekella, inim, hernä bagtyňdan gowy maşgala çykaýady-da!
Kerwen Hywa baransoň üç günden yzyna dolanypdyr. Şemşat hem getirenje
önümlerini gymmat bahaly harytlara çalşypdyr. Kerwen ýüküni mazaly tutup ýola
düşüpdir. Olar az ýöräp, köp ýöräp, ýoluň aglabasyny geçipdirler.
Bir gün welin kerwende uly başagaýlyk döräpdir. Kerwenbaşy Nursaçan gürüm-
jürüm bolup, asla onuň nirä gideni belli bolmandyr. Ylla, ýer ýarylyp, ýere giren ýaly,
tapylmandyr. Ol ilkagşam kerweniň garawulyna töwerege aýlaň-çaýlaň edip gaýtjak
diýen eken. Haýran galaýmaly, şodur-şodur, yzyna dolanmandyr, atam ýok, özem.
Çar ýana ýaýran nökerlerem lapykeç halda yzlaryna dolanyp gelipdirler. Kerweniň
ýolbeledi kerwençileri bir ýerik toplapdyr.
— Uzak gitmäliň, şu ýerde düşläp, ertire çenli garaşalyň. Belki, kerwenbaşyň
özi bir ýerden çykar.Hemmeler ýolbelediň diýeni bilen ylalaşyp, düýeli düýesini çökermek, ýükli-ýü-
küni düşürmek bilen bolupdyr. Ertesem Nursaçandan yz-toz tapylmandyr.
— Adamlar! Kerwenbaşymyz tapylýança biziň kerwene baştutan bellemegimiz,
ýoly dowam etdirmegimiz gerek. Ýogsam her kim baş-başdaklyk etse, bize kerweni
soňuna çenli alyp çykmak başartmaz.
Ýolbelediň bu sözlerinden soň hiç kimden ses çykmandyr. Bu dymyşlygy ýe-
ne-de ýolbelediň özi bozupdyr.
— Maňa-ha bil baglamaň! Ýolbeletlik bir başga, agyr kerwene baştutan-
lyk edip, onuň ähli ýüküni boýnuňa almak düýbünden başga zat. Şonuň üçin,
adamlar, aýdyň, siziň pikiriňizçe, kimi bellesek, bizi ýüňsakal etmez. Araňyzda
meýletiniňiz barmy?
— Hudaýgulyny (Şemşat öz adyny şeyle diyip tanadypdyr) bellesek bolmaz-
my? — diýip, aralaryndaky ýaşulurak kişi seslenipdir.
— Ol oňarsa-da oňarar welin, onda kerweniň nahar-şoruna kim sereder? —
diýip, oturanlardan başga biri dillenipdir.
— Kerwene baş bolmak diýmek, nahar-şor bişiren ýaly-ha däldir.
— Şundan başga teklip ýokmy?
— Ýok.
— Ýok bolsa, onda, geliň, Hudaýgulynyň özüni diňläliň!
Şemşat birbada näme diýjegini bilmändir.
— Adamlar! Kerwenimiz-ä sag-salamat dogduk mekanymyza barýan göni
ýola düşdi. Ony alada etmäň! Mundan beýläk ýol asudadyr. Ýöne, Nursaçana
näme boldy? Onuň başyna ne işler düşdi? Muny bilýän ýok. Belki, ol biziň kö-
megimize mätäçdir. Eger-de garşy bolmasaňyz, kerwenbaşy edip başga birini
belläň! Men bolsa kerwenden galyp, Nursaçanyň ugruna çykaýyn!
— Bir özüň näme edip bilersiň?! Ýanyňa nökerlerden al, ýeke ýola çykmak
hatarlydyr. Töwerekde her tüýsli wagşy haýwanlaryňam gabat gelmegi mümkin.
— Ýok, men ýeke özüm gitjek. Meni gaýgy etmäň! Eger-de Nursaçan diri bolsa,
men ony hökman taparyn.
Şondan soň kerwençiler bu pikir bilen ylalaşypdyrlar. Şemşat bolsa dor
atyna atlanyp giň sähralyga bakan siňip gidiberipdir. Haýp, kerwen ýolundan
gaty bir arany açyp-açmanka, Şemşat münüp barýan aty bilen üsti basyrylgy,
aňyrsy-bärisi görünmeýän çukura gaçypdyr. Tot-tozandan ýaňa göz açar ýaly
bolmandyr. Şemşat bu ýerde näçe wagtlap özünden gidip ýatanyny bilmän-
dir. Ol özüne gelip, üst-başyny kakyşdyryp, bu çukurdan çykmagyň alajyny
edipdir. Emma çukurdan çykar ýaly däl eken. Bir görse, çukuryň düýbünde
yşyk düşen ýer bar eken. Ol şol yşyga tarap bagry bilen süýşüpdir. Görse, bu
ýer döwleriň mekany eken. Ol baranda döwler hakyt gyş ukusynda uklan ýaly
myrlap ýatyrlarmyşyn. Şemşat töweregi aýlanyp çykypdyr. Ynha, bir seretse,
Nursaçan gowagyň töründe el-aýagy bagly ýatan eken. Şemşat onuň diriligini
görüp begenipdir:
— Nursaçan, Nursaçan, sen meni eşidýäňmi? — diýip pyşyrdapdyr.
Nursaçan töwerek-daşyna seredipdir, ýöne garaňkyda hiç kime gözi düşmändir.
— Siz kim borsuňyz? Meni nireden tanaýaňyz? Men sizi göremok!
— Nursaçan, men kerwenden Hudaýguly, seni gözläp geldim!
— Hudaýguly!
Olaryň sesine kiçi döw ymyzganyp, gozganjyrapdyr. Basym ýene-de uka gidipdir.
— Hudaýguly, janyňa haýpyň gelsin, sen bu ýerden git, olar ajygyp turdugyseni hem ýuwdarlar, menem. Menden öň ep-esli mallary iýdiler. Meniň atymam
şulara şam boldy.
— Nursaçan, men seni goýup hiç ýana gitmerin. Häzir men döwleriň janyny
jahenneme ibereýin.
— Ýok beýtme, kellesini alanyň bilen ölmezler, olaryň jany haýsydyr bir ýerde
saklanýan bolmaly. Sen ony diňe döwüň çagasynyň dilinden eşidip bilersiň. Belki,
ýalbar-ýakar etseň, saňa aýdar. Sen ony ele saldygyň, diňe şondan soň olardan
üstün çykyp bilersiň. Ol heniz oňly ýatanam däldir.
Şemşat Nursaçanyň diýeni bilen bolupdyr. Öňi bilen Nursaçanyň elini-aýagyny
çözüpdir, şonda onuň bir aýagyna agyr şikes ýetenini bilipdir. Şondan soň Şemşat
assyrynlyk bilen uly döwleriň deňinden geçip, olaryň gowagyň töründe ýatan ça-
gasynyň ýanyna barypdyr. Şemşat gyz sesi bilen:
— Döwjagaz, aý, döwjagaz. Seniň janyň nirede?— diýip sorapdyr. Ol bu sözi
bir däl, birnäçe gezek gaýtalapdyr. Kiçi döw oýaly-ukuly ýatan ýerinden:
— Senem jan, bu senmi? — diýip sorapdyr.
— Hawa, men.
— Onda men turýançam, sen hiç ýaňa gitme. Janyma esewan bolaweri, şol
ozalky ýerinde, gaýa daşynyň astyndadyr. Ata-enemiň janlary welin altyn sandyk-
daky çüýşededir. Onuň açaryny atam hemişe öz boýnundan aýyrman gezýändir.
Şemşat öňi bilen döwüň çagasynyň salgy beren gaýa daşynyň ýanyna
barypdyr. Ýöne ony ýerinden gozgap bilmändir. Oňa Nursaçanam kömekle-
şipdir. Iki bolup zordan diýen ýaly daşy ýerinden süýşüripdirler. Şeýdibem,
kiçi döwüň janyny ele salypdyrlar. Soň Şemşat usullyk bilen döwleriň ulusy-
nyň ýanyna barypdyr, ata döwüň boýnundaky açary şunça almaga çalşypdyr
welin, başarmandyr. Her gezek oňa el uzadanda, döw ýerinden gozganýar
eken. Ahyry Şemşada açary almak başardypdyr. Soňam döwleriň sandykdaky
janly çüýşesini daşa urup, kül-uşak edipdir. Dag ýaly bolup ýatan iki uly döw
uludan bir ah çekipdirler-de, şol ýeriň özünde jan beripdirler. Ata-enesiniň
sesine kiçi döw hem oýanypdyr. Oglanyň elindäki öz janyny görüp, çöküne
düşüp ýalbarmaga durupdyr.
— Eý, adamzat. Meni öldürme, men siziň islän buýrugyňyzy ýerine ýetirmäge
taýyn. Meni öldürmäň, size ýalbarýan.
Nursaçan:
— Hudaýguly, sen ony öldürmäge howlukma. Biz bu ýerden aman-sag çyk-
magyň alajyny etmeli.
— Ýagşy, döwjagaz, gel, onda seniň bilen şeýle gürleşeli. Sen bu ýerdäki altyn-
kümüşli hazynaňdan ýüklen-de, bizi kerweniň yzyndan ýetir.
— Aýdanyňyz ýaly ederin.
Döw sähel salymda olary üstüne mündürip, ýanynyň ummasyz altyn-kümüşleri
bilen kerweniň yzyndan ýetiripdir.
— Döwjagaz, indi biziňem seniň bilen hoşlaşmaly wagtymyz geldi. Biz seniň
janyňy özüňe bagyşlaýas.Ýöne bir zady bek bellegin. Sen bize kömek etdiň.
Bizem saňa geçirimlilik edýäris. Päliňi-niýetiňi üýtgetseň welin, bizden oňňully-
ga garaşma. Şol wagtyň özünde janyňy jähenneme ibereris. Gaýdyp adamlara,
janly-jandara degmän ýörseň-ä uzak ýaşarsyň. Bar, indi ötägit. Janyňy welin
gaýgy etme, men ony ömürboýy el degrilmesiz ýerde gözümiň göreji ýaly go-
rap saklaryn! — diýipdir.
— Bolýa, adamzat, men size ynanýan! Özümem Süleýmandan ant icýän.Şondan soň Hudaýguly Nursaçan bilen hazynany deň paýlaşypdyrlar-da, sag-
bollaşyp, hersi öz obasyna bakan ýola düşüpdir.
Aradan birnäçe aý geçipdir. Nursaçanyň şikes ýeten aýagy hem gutulypdyr.
Onuň halasgär dosty Hudaýgulyny göresi gelipdir. Ol dostuny gözläp, onuň
salgysyny beren obasyna barypdyr. Täçdurdy çopanyň öýüni gözläpdir. Emma
ony hiç ýerden tapmandyr. Il-gün Täçdurdy çopanam, onuň ogly Hudaýgulynam
tanamaýandyklaryny aýdypdyrlar. Ahyry köşkli-eýwanly bir öýüň gapysyndan
öýüň hojaýynyna salam berip barypdyr.
— Salawmaleýkim, atam!
— Waleýkimessalam. Geliň-geçiň, ýaş ýigit, myhmanymyz borsuňyz!
— Sag boluň, atam! Men Täçdurdy çopanyň öýüni agtarýan, onuň Hudaýguly
atly ogly bolmaly. Oňa obada Hutdy mergenem diýýämişinler. Biz onuň bilen ker-
wene gitdik. Ol meni ölümden halas etdi.
Goja gyzynyň başdan geçirmelerinden habarly eken. Bu onuň gürrüňini beren
ýigidi, kerwenbaşy Nursaçan bolmalydygyny bilipdir.
— Gyzym, Şemşat jan, hany, bize bir käse çaý getir. Myhman geldi — diýip,
gygyrypdyr. Içerden bolsa gyzynyň:
— Häzir, kaka! — diýen sesi eşidilipdir.
— Be, walla, inibatyr, seniň diýýän Täçdurdy çopanyň, Hutdy mergeniň bu obaly
däl bolaýmasyn?!
— Wah, ol bize gaýraky obaly diýip, şu obany salgy beripdi — diýip, Nursaçan
gözlerini töwerekden aýyrmandyr.— Agam, siziň tohum atyňyz hem bar eken-ä!
Ony kim münýä? Ogluňyz münýämi?
Nursaçan syçrap ýerinden turupdyr-da, ýatakdaky aty synlamaga gidipdir.
Ine, şol ýerde-de çetki jaýyň açyk penjiresinden gülüň hoşroý ysy burnuna
urupdyr. Ellerini gözlerine kölegeledip, tutynyň arkasyndan içerini synlapdyr.
Bu mahal içerde Şemşat üstündäki erkek lybasyny aýryp, özüniň iň gowy
görýän eşiklerini, gyrmyzy daraýyny geýmekçi bolup duran eken. Nursaçan
gözlerini ondan aýyrmandyr. Gyz saçyny birkemsiz darap, ony uzaboýuna
goýberipdir-de, boýy bilen deň bolup duran aýnanyň öňünde özüne timar
bermäge durupdyr. Nursaçanyň gyzyň boý-syratyna, kaddy-kamatyna, gör-
megeýligine aşyk bolupdyr. Aşyk bolan gyzynyň birmahalky halasgär dosty
bolup çykanyna akyly haýran bolupdyr. Öýüne baryp, Şemşatlara sawçy
iberipdir. Soňam guda bolup, ýedi gije-gündizläp toý beripdir. Maksat-myrat-
laryna ýeten ýaşlar ömürleriniň ahyryna çenli sapaly döwran sürüp ýaşabe-
ripdirler. Gojalan atasy hem ýaşaran ýaly bolupdyr. Özüniň akylly hem batyr
gyzynyň barlygyna guwanyp gezipdir. Şeýle hem, bu bagtly maşgalanyň
soň-soňlaram döwüň çagasy bilen ýakyn gatnaşykda bolup, onuň ýardamy
bilen il-günüň hem alkyşyny alyp ýörüpdirler diýen myş-myşlar hem dumlyduşa ýaýrapdyr.

Goçy ANNASÄHEDOW
"GARAGUM" ž