Çagalykda jyns agzalarynyň ösüşi we jyns taýdan ýetişýän döwrüniň fziologiýasy
Ýaş döwürleri. Halkara simpoziumy (Moskwa, 1965) gyzjagazlaryň ösüşinde indiki döwürleri tapawutlandyrmagy hödürledi: bäbeklik döwri (1-10 gün), süýt emýän döwri (10 gün – 1 ýaş), irki çagalyk (1-3 ýaş), ilkinji çagalyk (4-7 ýaş), ikinji çagalyk (8-11 ýaş), jahyllyk döwri (12-15 ýaş), ýetginjeklik döwri (16-20 ýaş). Bu shemada jahyllyk döwri has irki döwre süýşirilen. Çagalaryň we ýetginjekleriň ginekologiýasy bilen meşgullanýan lukmanlar gyzjagazlaryň jynsy ösüşinde indiki toparlanma ýykgyn edýärler: enäniň göwresindäki ösüş döwri, “aralyk döwri” (7 ýaşa çenli), prepubertat (7 ýaşdan ilkinji gezek aýbaşynyň gelýänçä aralygy), pubertat (aýbaşy gelenden 16 ýaşa çenli aralyk) we ýetginjeklilik (16 ýaşdan 18 ýaşa çenli).
Çaganyň ýaşaýyşynda enäniň göwresindäki ösüş döwrüni tapawutlandyrmak geçen ýüzýyllygyň başlarynda N.P.Gündo- biniň iş mekdebinden pediatriýa girizildi.
Bäbek gyzjagazlaryň jyns agzalarynyň häsiýetnamasy. Gyzjagazlar aýdyň tapawutlandyrylýan aýal görnüşli daşky jyns agzalary bilen dogulýar. Jyns dodaklary seýrek bolmadyk ýagdaýda çişen, gyzaran, ýeňil ýelmeşýär. Kiçi dodaklar uly dodaklar bilen diňe bölekleýin ýapylan. Derisi ýuka, çalaja tegmillenen we seýrek bolmadyk ýagdaýda dogluş çalgy bilen örtülen. Westibulýar mäzleri işlemeýär. Şu döwürde indiki ýyllara garanyňda gyzlyk perde jyns deşiginiň çuňunda ýerleşen. Gyzlyk perdesiniň özüniň we onuň deşijekleriniň (ýa--da deşigiň) ululygy, görnüşiniň dürliligi özüne ünsi çekýär.
Jynshana dik okuna parallel ýerleşen, onuň uzynlygy 25-35 mm aralygynda bolup bilýär. Gümmezler, esasan hem yzkysy belli bir derejede eýýäm aýdyň kesgitlenýär. Jynshana diwarynyň galyňlylygy, myşsa gatlagynyň ýeterlik ösenligi bildirýär. Täze doglan gyzjagazlaryň jynshanasyndan alnan çalgy ýokary eozinofl we kariopiknoz indeksi bilen häsiýetlenýär. Jynshana düzüminiň reaksiýasy turşy, Dederleýniň taýajyklary tapylýar. Agzalan döwrüň soňunda epitelial plastyň ýogynlygy 30-40- dan 2-3 gatlaga çenli kiçelýär. Ýaşaýşynyň birinji hepdesiniň geçmegi bilen çalgyda parabazal we bazal öýjükler üstün çykyp başlaýar: mikroblar kokklar bilen görkezilýär. Aralyk öýjükler 3-5-den köp galmaýar. Täze doglan gyzjagazlaryň ýatgysy garyn boşlygynda ýerleşýär, daşky agzynyň sebeti dioganal konýugata gabat gelýän çyzykdan aşakda ýerleşýär. Ýatgynyň uzynlygy ortaça 30 mm, ýatgy bedeni “çeçewisamerjimek” görnüşde düýbi sähelçe tümmeren (“eýer görnüşli”). Ýatgy boýunjygynyň we bedeniniň uzynlygynyň gatnaşygy 3:1. Ýatgynyň bedeni we boýunjygy öz arasynda burç emele getirmeýär diýen ýaly. Ýatgy anteversio ýagdaýda ýerleşýär. Miometri gowy ösen. Diňe bir endoserwiks däl-de, eýsem endometri hem gasynlaryň köp sanyny emele getriýär. Ýatgy boýunjygynyň içki agzy emele gelmedik. Daşky agyz nokatjyk görnüşinden (düwünçekde) yş görnüşine geçýär (täze doglanda). Daşky agzyň töwereginde seýrek bolmadyk ýagdaýda psewdoeroziýa bolýar. Serwikal kanal jynshana düşüp biljek goýy nem bilen doldyrylan. Endometriýada köplenç sekretor üýtgeşmeler anyklanylýar. Käwagt jyns deşiginden aýbaşa meňzeş nemleriň gelmegi bilen häsiýetlenýän deskwemasiýa fazasyny görmek bolýar. Gyzjagaz ýaňy doglan wagty onuň ýatgy turbasy uzyn (ortaça 35 mm-e ýetýär), giň baglaýjynyň aram gysgalygy sebäpli egremli bolýar. Turbanyň diwarynyň myşsa gatlagy gowy ösen. Ýatgy turbalary uzaboýuna geçirýär. Enäniň göwresindäki ösüş kadaly bolan ýagdaýynda hem olaryň assimetriýasy bildirýär: köplenç sag turba çep turbadan 5 mm uzyn.
Täze doglan gyzjagazlaryň ýumurtgalyklary garyn boşlugynda ýerleşýär. Olar silindr görnüşinde ýa-da süýnen prizma görnüşinde bolýar. Täze doglan gyzjagazlaryň ýumurtgalyklarynyň uzynlygy 15-25 mm aralygynda bolýar. Onuň üst ýüzi ýetişýän follikulalaryň hasabyna käbir ýerleri pökgeren görnüşdedir. Göwrelilik kadaly geçende düwünçegiň ýumurtgalyklarynda follikulýar kistalary bolmaýar. Täze doglan gyzjagazlaryň ýumurtgalyklarynyň gistologiki gurlyşy käbir aýratynlyklarynyň barlygyna garamazdan, köp halatda esasy uly aýalyňka meňzeş bolýar.
Täze doglanlaryň ýumurtgalyklaryndaky aýratynlyklaryň biri hem olarda başlangyç (primordial) follikulalaryň bol- magydyr. Olaryň sany, käbir alymlaryň kesgitlemegine görä, her ýumurtgalykda 500000-700000-e çenli ýetýär. Ikinji aýratynlygy - follikulýar ösüşiň ähli döwürlerinde atreziýa hadysasynyň örän aýdyň ýüze çykýanlygydyr. Üçinji aýratyn- lygy - owarial gurluşynyň doly emele gelmezligidir: protein bardasy ýuka, däneli öýjükleriň anizositozy, teka öýjükleriň aram lýuteinleşmegi, degenerirlenen oositleriň bolmagy. Dördünji aýratynlygy – interstisial (teka) öýjükleriň gowy ösenligi we olaryň endokrin işjeňliginiň ýokarylygy. Täze doglanlaryň sag ýumurtgalyklarynyň ölçegi we göwrümi çepine garanyňda uly. Täze doglan gyzjagazlaryň jyns agzalarynyň has tapawutlydygy barada netije çykarmak mümkin. Täze dogluş döwründe olaryň başdan geçirýän funksional dartgynlygy (şol sanda, gormonal statusyň hem) tranzitordyr (geçmişdir).
Kafedranyň müdiri l.y.k. Ş.H. Berdiýewa,Kafedranyň assistentleri: l.y.k. A.A. Orazgeldiýewa,l.y.k. R.R.Rahmanowa,l.y.k. Z.A.Nakimowa,l.y.k. G.E.Jumanyýazowa,M.A. Kakageldiýewa.