Гүндогар билен Гүнбатары бирлешдирен ве дүнйә дереҗесинде сөвда-медени гатнашыкларыӊ өсүшине онуӊ тәсир эден Бейик Йүпек ёлы энчеме асырлар бәри тарыхчыларыӊ, сыяхатчыларыӊ, сыясатчыларыӊ, нусгавы дүнйә эдебиятыныӊ бейик векиллериниӊ үнсүни өзүне чекип гелйәр. Милли Лидеримиз бу тема йүзленмек билен Бейик Йүпек ёлуныӊ хас ичгин, хас нетиҗели ве хас чуӊӊур өвренилмегине тәзе бир итерги берди. Хорматлы Президентимиз «Түркменистан-Бейик Йүпек ёлуныӊ йүреги» китабында үстүнден кервен ёллары гечен бирнәче түркмен шәхерлери, обалары барада гызыклы маглуматлары халкымыза етирди. Алым Аркадагымыз китабыныӊ биринҗи бөлүмини «Җейхуныӊ якасы» дийип атландырып, онда Амул, Хоҗаидат, Новидах, Астанабаба ядыгәрликлери, Даяхатыӊ кервенсарайы барада ылмы маглуматлары, гызыклы роваятларыӊ бирнәчесини окыҗылара етирйәр. Көйтендагдакы Кыркгыз, Гайнарбаба ялы тебигы ядыгәрликлер барада тәсин маглуматлары берйәр. Хорматлы Президентимизиӊ «Түркменистан-Бейик Йүпек ёлуныӊ йүреги» атлы тәзе китабында беллейши ялы, оны XIV асырда венесиялы сыхатчы Марко Поло илкинҗи гезек Йүпек ёлы дийип атландырыпдыр. Алым Аркадагымыз германиялы алым Фердинанд фор Рихтгофен 1877-нҗи йылда чап этдирен «Хытай» атлы китабында гүндогары Гүнбатар билен бирлешдирилен бу ёлы «Бейик йүпек ёлы» дийип атландырмагы теклип эдендигини, оны шол ат билен ылмы лексиконымыза гошандыгыны гаты җайдар белләпдир. Биз шу ерде Бейик Йүпек ёлуныӊ дөрейшиниӊ тарыхы барада гысгаҗык дуруп гечмек ислейәрис. Хытай императоры У-Ди б.е.өӊ 138-126-нҗы йылларда Чзан Ссян атлы емелдарыны Меркез Азия юртларына илчи хөкмүнде уградяр. Ол Хытайдан Орта Азия гелйән иӊ якын ёл боюнча гелипдир ве өз гечен ёлуныӊ сөвда гатнашыкларында аматлы боҗагыны билип, онуӊ чызгысыны чызыпдыр. Тарыхдан мәлим болушы ялы Хытай императоры У-Диниӊ (б.е.өӊ 141-87 йй) ве Парфияныӊ хөкүмдары Митридат II-ниӊ (б.е.өӊ 124-88йй) бу ёлуӊ ачылмагына айратын тарыхы хызматлары бардыр. Йери геленде айтсак, бу ики патышаныӊ ыкбалларында меӊзешликлериӊ бардыгыны хем тарыхчылар беллейәрлер. Оларыӊ икиси-де дөвлети узак доландыран, икиси-де өз дөвлетлерини гүйчлендирен, икиси-де дөвлетиӊ территорияларыны гиӊелден, икиси-де өз юртларында дүйпли өзгертмелери гечирен ве икисем бири-бири билен гатнашыклар етмек ишлән бейик хөкүмдарлар болупдыр. U-Диниӊ дөврүнде Хытайыӊ шол вагткы пайтагты хәзирки Сиян шәхерине якын ерде ерлешипдир. Шол шәхерден б.е.өӊ II асырда (кәбир тарыхчылар б.е.өн 114-нҗи йылда кәси б.е.өн 121-нҗи йылда дийип гөкезйәрлер) илкинҗи сөвда кервени Чзан Ссяныӊ гечен ёлы боюнча гелҗекде Бейик Йүпек ёлы адыны алҗак ёл боюнча Орта Азия тарап ёла дүшүпдир. Хытай билен гадымы түркмен дөвлети болан Парфияныӊ арасында дипломатик, сөвда гатнашыклары башланыпдыр. Б.е.өӊ 107-нҗи йылда кервен билен билеликде Хытай илчиси император U-диниӊ буйругы билен Парфия уграпдыр. Оӊа белент мертебели мыхман хөкмүнде улы хеззет-хормат эдипдирлер. Илчини Парфия дөвлетиниӊ гүндогар серхединде 20 мүӊ гошун билен гаршылапдырлар ве оны Парфияныӊ пайтагтына ченли уградыпдырлар. Хытайыӊ илчиси билен билеликде гиден парфиялы илчилерден Хытайыӊ императорына гамышгулак атлар, дүйегуш юмуртгалар совгат иберилипдир. Элбетде оларыӊ гадымы Керкиниӊ үстүнден гечендигини сакламак боляр. Академик В.В.Бартолдыӊ язышы ялы «парфиялылар, хытайлылар Бейик Йүпек ёлуныӊ дөремегине ваҗып хызматы ерине етирипдирлер. Парфиялылар бейлеки халклара середенде Хытайдан Алынкы Азия ченли ачылан кервен ёлундан хас говы пейдаланыпдырлар». Хорматлы Президентимиз халкымыза говшан тәзе китабында: «Ылмы барлаглар Чын-Мачын билен Орта ер деӊиз дөвлетлерини бирикдирен Бейик Йүпек ёлуныӊ шахаларыныӊ Такламекан сәхрасындан башлап, эсасан, ики угур боюнча херекет эдендигини тассыклады» дийип беллейәр. Хорматлы Президентимизиӊ җайдар беллейши ялы Бейик Йүпек ёлы эсасан ики шахалы болупдыр. Ёлларыӊ бирине Демиргазык, бейлекисине болса Гүнорта шахасы дийлипдир. Гүнорта шахасы Дунхуан-Хотан-Яркент-Балх-Земин (Керки), Амул угры билен гадымы Мерве гелипдир. Ёлуӊ бир шахасы Кери-Балх угры билен Хиндистана тарап гидипдир. Айданларымыздан гөрнүши ялы гадымы Земмден (Керкиден) гайдан кервенлер хәзирки Халаҗыӊ үсти билен Амула (Түркменанада) тарап гидипдирлер. Халачдан угран кервенлер Хиндистан тарапа-да Амулыӊ үсти билен Мерв тарапа-да, Амулдан Гургенч (Көнеүргенч) тарапа-да гидипдирлер. Амыдеряныӊ чеп кенарында бирнәче кервенсарайлар гурлуп, оларыӊ бирнәчеси хәзирки Халач этрабыныӊ ерлеринде ерлешипдир. Бейик Йүпек ёлы б.е.өӊ II асырдан тә XV асыра ченли гаты узак тарыхы дөвүрде херекет эдип, 7 мүӊ км. чемеси узапдыр. Шол узын ёлуӊ бир бөлегини Халач-Керки себитиндәки ёл дүзүпдир. Бейик Йүпек ёлуныӊ херекет эден дөвүрлеринде Халач-Керки ыклымы дүрли дөвлетлериӊ, көпленч түркмен дөвлетлериниӊ дүзүминде болупдыр. Олардан хас ирилерини санасак бизиӊ эрамызызыӊ башларында бу себит Кушан дөвлетиниӊ дүзүминде болупдыр. Соӊра Эфталы (абдал) дөвлетиниӊ, VII-IX асырларда Арап халыфлыгыныӊ, IX асырда Тахырылар дөвлетиниӊ, X асырда Саманыларыӊ, XI асырда гысга вагтлык Газналы түркмен дөвлетиниӊ, соӊра XI-XII асырларда Бейик Селҗук дөвлетиниӊ ве монгол чозушларына ченли Көнеүргенч түркмен дөвлетиниӊ дүзүминде болупдыр. Бейик Селҗук дөвлетиниӊ дүзүминде болан вагтлары себит хас гүлләп осүрдир. Астанабаба тарыхы ядыгәрлигиниӊ хем хут шол дөвүрде гурландыгыны тарыхчы алымлар тассыклаярлар. Хорматлы Президентимизиӊ тагалласы билен Түркменистан Бейик Йүпек ёлуныӊ йүреги йылында бу себитиӊ тарыхы ядыгәрликлерине сыяхатлар артяр, оларыӊ тарыхы дүйпли өвренилйәр. Юрдумызыӊ тарыхыны, медени мирасыны дүйпли өвренмәге дөредйән мүмкинчиликлери үчин халкымыз Хорматлы Президентимизе алкышлар айдярлар.