Maşgalanyň jemgyýetçilik taryhy
Nika ýa-da ganybir garyndaşlyk esasynda dörän hem-de olary durmuş
umumylyklary, özara ahlak jogapkärçiligi, birek-birege kömek bermek ýaly şertler
bilen esaslanan kiçi topar maşgalany emele getirýär.
Ilkidurmuş jemgyýetçilik gurluşyndaky gatnaşyklary mysal getirmek arkaly,
«maşgala» diýen düşünjäni özara seksual gatnaşyklara rugsat edilen toparlar bilen
baglanyşdyrýarlar. Şeýle topar – maşgala «endagam» öz ýakyn garyndaşlary bilen
seksual gatnaşyk we «ekzagam» ýatlar bilen seksual gatnaşyk görnüşlerine
bölünýär hem-de jübütleýin gatnaşyklary, ýagny bir erkek bilen bir aýalyň
arasyndaky seksual gatnaşyklary göz öňünde tutulýar. Ýöne bu gatnaşyklaryň ol
diýen berk bolmandygyny, onuň aňsatlyk bilen bozulyp bilnendigini belläp geçmek
gerek.
Dünýä dinleriniň ýaýramagy maşgalany berkidýän wagyz-ündew, ýagny
ideologiýa gatnaşyklaryny güýçlendirdi. Erkekleriň hökümdarlygy keramat,
aýallaryň kaýyllygy hem-de janaýamazaklyklary bolsa, iň ýokary päk ahlaklylyk
hasaplanylýardy. Jemgyýetçilik we ykdysady öňe gidişligiň netijesinde ozalky
maşgala gurluşlary barha has kämilleşdi. Köp maşgalalar diňe är-aýal hem-de
olaryň çagalaryndan ybarat bolup durýardy. Aýallar dürli kärhanalarda hem-de
hyzmat ediş çäklerinde işlemäge mümkinçilik aldy. Munuň özi, maşgalany ekläp-
saklamaga oňaýly mümkinçilikleri döretdi.
Häzirki döwürde köp halatda är-aýallar bilelikde zähmet çekip, maşgalanyň
geljegi, bol-elinlikde, oňaýly şertde ýaşamagy üçin deň-derejede aladalanýarlar.
Maşgala özara geňeşilip, tagallalar birleşdirilip berkidilýär.
Maşgala gurmak meselesi adamyň iň ähmiýetli we jogapkärli wezipesi
hökmünde öz gözbaşyny gadymy döwürlerden alyp gaýdýar. Maşgalanyň döreýiş
taryhyna ser salsaň, onda onuň ilkidurmuş adamlarynyň ýaşan jemgyýetinde
köpaýallylyk we köp erkeklilik gatnaşyklaryny başdan geçirendigini görüp bolýar.
Ilkidurmuş adamlarynyň jemgyýetinde bir zenan birnäçe erkek adamlar bilen
seksual gatnaşykda bolup bilipdir. Şeýle gatnaşygyň netijesinde emele gelen
çagalar diňe ene tarapyndan ideg-esewan edilip, terbiýelenipdir we şol döwürde aýallar – matriarhat liderlik edipdir. Ýagny wagtyň geçmegi bilen liderlik erkek
adamyň eline geçip, patriarhal döwri başlanypdyr. Erkek adam birnäçe aýala är
bolupdyr, ýagny birnäçe aýallar bilen seksual gatnaşykda bolmak bilen, aýallara öz
şahsy emlägi hökmünde garapdyr.
Maşgala taryhy-jemgyýetçilik ösüşiň önümi hasaplanýar. Her bir
jemgyýetçilik, ykdysady döwür özüne mahsus nika we maşgala gatnaşyklaryna
eýedir. Maşgalanyň ösüş ýoly önümçilik gatnaşyklarynyň häsiýetine bagly
bolupdyr. Baryp ilkidurmuş jemgyýetinde hususy eýeçiligiň döremegi bilen
maşgala, ýagny özbaşdak jemgyýet bir aýalyň we erkegiň gatnaşmagynda döräpdir.
Ýöne şeýle esasda emele gelen maşgala berk bolmandyr. Ol aýal ýa-da erkek kişi
tarapyndan islendik wagtda bozulyp bilnipdir. Maşgala nika gatnaşygynyň bu
görnüşinde dünýä inen çagalar edil öňki döwürdäki ýaly enä degişli bolupdyr.
Maşgalanyň özbaşdak hojalygy bolmandyr. Hojalyk köpçülik tarapyndan
dolandyrylypdyr. Wagtyň geçmegi bilen hojalykdaky zähmet işi maşgalanyň
agzalarynyň arasynda bölünipdir. Hojalygyň önümçiliginiň artmagy bilen jübüt
maşgala öz tiresiniň özbaşdak bir bölegine öwrülipdir. «Täze emele gelen» maşgala
öňki maşgala gurluşyndan düýpli tapawutlanypdyr. Eger-de birinji maşgala şertinde
iýmit üçin ähli önümler deň bölünen bolsa, onda eýýäm täze emele gelen, ýagny bir
aýal we erkekden ybarat maşgalada emläk deňsizligi bolupdyr. Ähli emläk
maşgalabaşa – erkege degişli edilipdir.
Gul eýeçiligi döwründe jübüt maşgala, esasan, gul eýesiniň maşgalasynda
bolupdyr, çünki gullaryň köpüsi maşgalasyz ýaşapdyr. Sebäbi, gullaryň maşgala
saklamagy gul eýesine hiç hili bähbit getirmändir. Gul eýesiniň maşgalasy diňe bir
ilat sanyny artdyrmak we ykdysady, terbiýeçilik wezipesinden başga-da döwleti
dolandyrmak işine işeňňir gatnaşypdyr. Ol goşunyň sanyny artdyryp, döwletiň
syýasy ösüşine-de öz goşandyny goşupdyr.
Gul eýeçilik döwründäki bir aýaldan we erkekden ybarat maşgala örän köp
görnüşliligi bilen tapawutlanýar. Erkek adamynyň maşgalabaşy bolan
maşgalasynda ol onuň ähli agzalaryna ýolbaşçylyk edipdir. Maşgalabaşy özüni edil
köpaýallylyk bolan maşgaladaky ýaly alyp barypdyr. Onuň borjy hasaplanýan işleri
göz öňüne getirseň, onda ol özboluşly hökümdar ýaly bolup görünýär. Maşgalanyň
ähli agzalaryna baş bolmakdan başga-da, ol birnäçe aýallary – gyrnaklary öz
aýratyn emlägi hökmünde saklapdyr. Senetçileriň maşgalasy we ilatyň beýleki
gatlaklary beýle görnüşdäki maşgaladan öz garyplygy bilen düýpli
tapawutlanypdyr. Olaryň maşgalasynda baş bolmak wezipesi bölünmändir. Maşgala jemgyýetiň dürli gatlaklary boýunça emele gelipdir. Maşgalany emele
getirýän aýalyň we erkegiň gelip çykyşyna köp zat bagly bolupdyr.
Maşgala gatnaşyklary jemgyýetçilik we ykdysady ösüşleriň netijesinde
özgerişlikleri başdan geçirýär. Mysal üçin, häzirki döwürde maşgalada är-aýalyň
bilelikde, deň-derejeli maşgalanyň aladasyny edýän, ony dolandyrýan görnüşi
kemala geldi. Muňa egalitar maşgala diýilýär. Şeýle maşgala är-aýalyň arasynda
oňat düşünişilende, hersiniň öz sylag-sarpasyny bilip, birek-birege ynanyşylanda,
maşgalanyň aladasy – ýüki deň çekilende we olary päk söýgi birleşdirende oňaýly
bolup biler. Ýöne «Baş bolmasa göwre läş» hem diýlipdir.
A.NOHUROW
MAŞGALA PSIHOLOGIÝASY
(Kitap) I BÖLÜM: MAŞGALA